تحریم خودخواسته یا ناخواسته؟
بی‌تدبیری دولت در سیاست‌گذاری اقتصادِ فرهنگ یکی از عوامل اصلی بی‌رغبتی ناشران برای حضور در نمایشگاه کتاب تهران است. با افزایش قیمت کتاب و پایین آمدن قدرت خرید ایرانیان روز‌به‌روز از تعداد مشتریان کتاب کاسته می‌شود. عامل اصلی بالا رفتن قیمت کتاب را افزایش افسارگسیختۀ قیمت کاغذ می‌دانند. همین امر، می‌تواند ناشران کوچک را تا مرز اضمحلال پیش ببرد و حتی فعالیت ناشران متوسط و بزرگ را نیز با اختلالی جدی مواجه کند؛ در همان حال هر چند گاه خبرهایی از صادرات کاغذ ایرانی مطرح می‌شود و کاغذ دولتی همچنان به‌صورت رانتی در اختیار ناشران هم‌راستا با حکومت قرار می‌گیرد.
طی چندین ماه گذشته که مردم نه دل‌و‌دماغ چندانی داشتند نه جیب پرپولی، فروش بعضی از ناشران تا نصف کاهش یافته است. شاید یکی از دلایل شرکت‌نکردن برخی ناشران مستقل در نمایشگاه هم این باشد که امید چندانی به حضور مردم و رونق نمایشگاه ندارند.
باید توجه داشت که حضور در نمایشگاه کتاب برای ناشران گران تمام می‌شود. شنیده‌ها حاکی از آن است که اجاره بهای غرفه‌ها امسال از ۱۲ میلیون به ۴۰ میلیون افزایش پیدا کرده است، به‌علاوه باید هزینه‌های حمل‌ونقل، خورد‌و‌خوراک و پرسنل را نیز به این رقم افزود. از این رو هزینه‌های ناشران گزاف خواهد بود و فروششان نه چندان دندان‌گیر. اعتراضات به‌حق مردم و گرانی و تورم بی‌سابقه‌ای که رئیسی و باند نالایقش رقم زده‌اند عملاً صنعت نشر را به نابودی کشانده است.
یکی دیگر از مسائلی که در نمایشگاه امسال موجبات نارضایتی ناشران را فراهم آورده این است که ناشران با حضور در بخش حضوری ملزم به حضور در بخش مجازی نیز می‌شوند و از آنجا که نمایشگاه مجازی و حضوری توأمان با هم برگزار می‌شوند این موضوع می‌تواند برای ناشران دردسرساز شود. آن‌ها هم باید در بخش حضوری نیرو مستقر کنند و هم در بخش مجازی تلاشی شبانه‌روزی برای رساندن کتاب‌ها به دست خریداران داشته باشند که بسیار طاقت‌فرسا و هزینه‌بر است.
الهام که یکی از نشرهای شناخته‌شده و قدیمی کار می‌کند در این باره می‌گوید:
ما می‌خواستیم فقط در نمایشگاه مجازی شرکت کنیم؛ چون حدس می‌زدیم امسال نمایشگاه سوت‌و‌کور باشد و نشرهای زیادی شرکت نکنند، می‌ترسیدیم نکند ما را بگذارند کنار نشرهایی مثل سوره مهر و آستان قدس و از این دست. از سوی دیگر فکر کردیم اگر شرکت کنیم شاید برای نشرمان بد شود، شاید مخاطب‌هایمان فکر کنند می‌خواهیم عادی‌سازی کنیم.»
الهام در ادامه به بازدهی اقتصادی نمایشگاه مجازی به عنوان بدیل نمایشگاه فیزیکی و درباره دشواری‌های نمایشگاه مجازی می‌گوید:
البته در این چند سال نمایشگاهِ مجازی هم بوده و کار همینطور هم راه می‌افتاده، سوددهی‌اش هم تقریباً یکسان است؛ البته خب نمایشگاه مجازی هم دردسرهای خودش را دارد. بعد از اینکه برای شرکت در نمایشگاه مجازی ثبت‌نام کردیم به یکباره از حضور در نمایشگاه به‌طور کلی پشیمان شدیم و انصراف دادیم.
انصراف از حضور در نمایشگاه اما ممکن است پیامدهایی برای نشر داشته باشد. الهام می‌گوید:
وقتی انصرافمان را اعلام کردیم بهمان زنگ زدند و گفتند چه شده، چرا از حضور در نمایشگاه انصراف داده‌اید، نکند دلایل سیاسی‌ای در کار است! ما هم که می‌خواستیم بهانه‌ای بتراشیم کوچک بودن غرفه را پیش کشیدیم. آن‌ها هم در جواب غرفۀ بزرگت‌ری بهمان پیشنهاد دادند. ما که دیگر نمی‌توانستیم بهانۀ دیگری جور کنیم مجبور به شرکت در نمایشگاه شدیم؛ وگرنه تا همین چند روز پیش اصلاً قرار نبود در نمایشگاه باشیم.
بسیاری از آن‌هایی که نمایشگاه حضوری را تحریم کرده‌اند از تماس‌های ارشاد و هشدارهایش می‌گویند. به آن‌ها هشدار داده شده است که اگر نمایشگاه حضوری را تحریم کنند، از بخش مجازی هم حذف خواهند شد.
حضور کتابفروشان در کنار ناشران
از اتفاقاتی که در نمایشگاه کتاب امسال رخ داده است حضور بیش از ۲۰۰ کتابفروش در کنار ناشران است، این تصمیم نمایشگاه سی‌وچهارم را بیش از پیش از هدف اصلی خود دور می‌کند، چرا که نمایشگاه کتاب قرار بود به ناشران این فرصت را بدهد که ۱۰ روز فروش مستقیم داشته باشند. از این رو بسیاری از ناشران حضور کتابفروشان را میخ نهایی بر تابوت نمایشگاه می‌دانند.
در این میان برخی از ناشران اعلام کرده‌اند که برای حمایت از کتابفروشی‌ها در نمایشگاه حاضر نمی‌شوند ولی با توجه به حضور کتابفروشان در این دوره، به نظر می‌رسد این دغدغه کمتر مطرح باشد، به‌علاوه بیشتر این نشرها به فروش اینترنتی و ارسال پستی رایگان محصولات خود ادامه می‌دهند که عملاً همچنان می‌تواند کسب‌وکار کتابفروشی‌ها را کساد کند. پس باید پرسید «حمایت از کتابفروشی‌ها» یک دلیل واقعی است یا توجیهی برای غیبت در نمایشگاه؟
در نهایت در این میان هستند ناشرانی که قصدشان نافرمانی مدنی و مبارزه است؛ آن‌ها قصد ندارند در رخدادهایی که از طرف حکومت سازماندهی می‌شود حضور یابند. نمی‌خواهند سهمی در کارناوالی داشته باشند که قصد دارد نشان دهد همه چیز مرتب است و اوضاع مملکت آنقدرها هم توفانی نیست. از این روی به نظر می‌رسد آنچه در جشنواره فیلم فجر شاهد بودیم هم‌اینک در نمایشگاه کتاب هم تکرار می‌شود. البته کمتر نشری به صراحت دلیل حضور نیافتن خود در نمایشگاه را سیاسی اعلام کرده است.
نرگس که سرویراستار نشری معتبر است، درباره شرکت در نمایشگاه کتاب تهران می‌گوید:
شرکت در نمایشگاه همیشه دردسرهای خودش را داشته، کرایه غرفه را باید بدهیم، چند کارگر باید استخدام کنیم و پول ناهارشان را بپردازیم. تازه با توجه به شرایط امسال امیدی نیست که فروشمان هم مثل گذشته باشد. راستش نه به فروش ناچیزش می‌ارزد، نه به هزینه جا‌به‌جایی‌اش، نه می‌توان از دستبرد دزدها در امان بود. با وجود این یکی از دلایلی که باعث شده امسال خیلی از ناشران در نمایشگاه حضوری شرکت نکنند داستان حجاب است، می‌ترسند برایشان بد شود.
این روزها که در پی اجرای طرح عفاف و حجاب، کافه‌ها، رستوران‌ها، داروخانه‌ها، مجتمع‌های تجاری، مناطق گردشگری و حتی یک تنگه پمپ شده است صاحبان کسب‌وکارهای مختلف نگران معیشتشان هستند.
آن روی دیگر سکه، نگرانی بعضی از ناشران از قضاوت شدن از سوی مخاطبانشان است. آن‌ها به همین دلیل عطای شرکت در نمایشگاه را به لقایش بخشیده‌اند و شرکت نکردنشان را با بهانه‌‌های غیرواقعی توجیه کرده‌اند. در هر حال آنچه عیان است این است که مردم-چه ناشر، چه کتاب‌خوان، چه حتی کتاب‌نخوان- رویدادهای وابسته به حکومت را تاب نمی‌آورند و حاضران در چنین رویدادهایی از چشمشان می‌افتند.
در این دوره از نمایشگاه کتاب تهران نشر مرکز، ققنوس، نگاه، مروارید، ثالث، چشمه، کتاب پارسه، نیلوفر، بیدگل، نی، اطراف، فرهنگ نشر ایلیا، اگر، توس، پریان، مازیار، مثلت، فرهنگ نشر نو، نظر، مَد، ویدا، نشر نوین، روشنگران و مطالعات زنان، خاموش، عماد، گیسا، ایران بان، مهرگان خرد، بدرقۀ جاویدان و… از جمله ناشرانی هستند که یا تنها در بخش مجازی این دوره نمایشگاه حضور دارند یا در هیچ یک از دو بخش حضور ندارند.
بسیاری از این ناشران اعلام کرده‌اند که کتاب‌هایشان را در کتابفروشی‌های مختلف با تخفیف به فروش می‌رسانند تا قدری از مشکلات مالی‌شان کاسته شود.