براساس آمار وزارت معارف افغانستان، هم اکنون حدود ۳،۵ میلیون دانش‌آموز دختر در مکتب‌های افغانستان آموزش می‌بینند و ۷۰ هزار تن معلم زن نیز در مکتب‌ها به حیث معلم کار می‌کنند. آمار دانش‌آموزان دختر و معلم‌های زن از سال ۱۹۹۶ تا سال ۲۰۰۱ که طالبان بر افغانستان حکم می‌راندند صفر بود.
طالبان پس از شورش دوباره در سال ۲۰۰۶ و پیش‌روی به سمت روستاها و سپس شهرها، اکنون بیشتر از ۷۰ درصد از جغرافیای افغانستان را در اختیار دارند. در حالی که ممنوعیت آموزش و کار دختران و زنان از نخستین اعلامیه‌های ملا عمر در زمان حاکمیت گروه طالبان بر افغانستان بود، سوال اساسی در زمان حاضر این است که سرنوشت مکتب‌های دختران در بیشتر از ۷۰ درصد جغرافیای افغانستان چگونه است؟
از مناطق زیر سلطه طالبان، به جز ویدیوهای تبلیغاتی این گروه که هر از گاهی به هدف برجسته‌سازی حضور نظامی‌شان منتشر می‌شود، هیچ اطلاع دقیقی در دست نیست. خبرنگاران داخلی و خارجی به ندرت اجازه می‌یابند که برای تهیۀ گزارش، به مناطق زیر سلطه طالبان بروند. هر ازگاهی که خبرنگاران با توافق طالبان به مناطق زیر سلطۀ آنان نیز می‌روند، طالبان برای استفادۀ تبلیغاتی، دست به صحنه‌سازی برای جلب توجه رسانه‌ها و مخاطبان شان می‌زنند.
اکنون که پس از تعطیلی دو هفته‌ای مراکز آموزشی در اثر شیوع ویروس کرونا، فعالیت آنان از سر گرفته شده، هیچ گزارش دقیقی از اوضاع مکتب‌های دختران در ساحات زیر کنترل طالبان در دست نیست. وزارت معارف افغانستان در اعلامیه‌ای که به مناسبت از سرگیری فعالیت مکتب‌ها و مراکز آموزشی منتشر کرد، از همه دست‌اندرکاران معارف خواسته است که با رعایت نکات صحی برای جلوگیری از پخش ویروس کرونا، به مکتب‌ها و مراکز آموزشی حاضر شوند.
در حالی که بیشتر از ۷۰ درصد جغرافیای افغانستان در تصرف طالبان است و سلطۀ این گروه در دو ماه اخیر و در جریان تعطیلات تابستانی مراکز آموزشی وسیع‌تر شده، وزارت معارف افغانستان هیچ تذکری در باب مکتب‌هایی که در ساحات تحت سلطه طالبان موقعیت دارند نداده است.
دیدگاه طالبان در مورد آموزش دختران و زنان شاغل
اعضای گروه مذاکره‌کننده طالبان در قطر و سخنگویان این گروه همواره از رعایت حقوق زنان، احترام به آموزش و پرورش، باز نگهداشتن مراکز آموزشی و حمایت از نهادهای آموزشی سخن می‌گویند، اما در عمل و در مناطق تحت سلطه این گروه چنین چیزی به ندرت مشاهده می‌شود. در تازه‌ترین مورد مولوی عبدالسلام حنفی، معاون سیاسی گروه طالبان در یک صحبت آنلاین با چندتن از دیپلمات‌های اروپایی و آمریکایی گفته است:
«امارت اسلامی متعهد به رعایت حقوق بشر، حقوق زنان، آموزش و تعامل با جهان در پرتو قوانین اسلامی و منافع ملی کشور است.»
یک ماه قبل نیز گروه طالبان با نشر اعلامیه‌ای اطمینان داد که مانع فعالیت مراکز آموزشی از جمله دانشگاه‌ها در مناطق تحت سلطه شان نمی‌شود. گروه طالبان تاکنون نه در وبسایت رسمی‌شان و نه در نشست‌های علنی‌شان، در مورد مکتب‌های دختران موضع مشخصی ابلاغ نکرده است. افراد و سران این گروه به صورت پراکنده و به گونۀ مبهم در این مورد سخن گفته‌اند. سران طالبان در مصاحبه‌های‌شان نیز مساله زنان را با ذکر همین یک جمله تکراری که « زنان در پرتوِ شریعت اسلام دارای حقوق استند و ما این را تضمین می‌کنیم»، خلاصه می‌کنند.
حبیب عزیزی، خبرنگار محلی در ولایت تخار افغانستان که به تازگی از ساحات زیر کنترل طالبان دیدن کرده می‌گوید که رفتار طالبان با مکتب‌های دختران در هر ولسوالی و هر منطقه متفاوت است. عزیزی در صحبت با رادیو زمانه می‌گوید:
«اوضاع در هر منطقه، بستگی به دیدگاه فرماندهان محلی طالبان دارد. در مناطقی که طالبانِ ازبیک‌تبار و تاجیک‌تبار حاکمیت دارند، مکتب‌های دختران فعال‌اند و در برخی از مناطق دختران حتی تا صنف دوازدهم اجازۀ آموزش دارند، اما در برخی مناطق دیگر که فرماندهان طالبان از اقوام دیگر استند، مکتب‌های دختران یا مسدود شده‌اند و یا هم صرف تا صنف سوم اجازۀ فعالیت دارند.»
عزیزی می‌گوید که شماری از فرماندهان طالبان، بدون اینکه از رهبری‌شان دستوری در مورد زنان، مکتب‌ها و نحوۀ برخورد با مردم دریافت کنند، به صورت خودسرانه و طبق میل‌شان در این زمینه‌ها عمل می‌کنند.
عزیزی از جریان سفرش به منطقۀ زیر حاکمیت طالبان در ولسوالی درقد ولایت تخار و اوضاع زنان در آن منطقه می‌گوید:
«زنان با حجاب کامل در جاده‌ها دیده می‌شدند و در جریانی که من آن‌جا بودم، برخورد سخت یک جنگجوی طالب را با زنان نیز مشاهده کردم. یک جنگجوی طالب چندتن از زنانی را که در حال عبور از جاده بودند سرزنش می‌کرد و می‌گفت نباید بدون محرم از خانه بیرون شوید. طالبِ دیگری که از باشندگان محل نیز بود، مانع رفتار خشن همکارش با زنان شد و به او اجازه نداد زنان را بیشتر اذیت کند».
به گفته عزیزی، یک دستور مشخص که ثابت کند این موضع طالبان در مورد زنان و مکتب‌های دختران است وجود ندارد و به همین دلیل هر فرمانده طالب، برای خودش یک قانون دارد و آنرا در ساحۀ زیر سلطه خود عملی می‌کند.
محبوبه اقبال، مدیر یکی از مکتب‌های مخصوص دختران در ولسوالی چمتال ولایت بلخ می‌گوید که هفدهم جولای، طالبان جلسه‌ای را در مورد تنظیم مکتب‌ها و از سرگیری برنامه‌های آموزشی دایر کردند که در این جلسه از مکتب‌های دختران هیچ معلم و مسوولی دعوت نشده بود. طالبان در غیاب مسوولان و مکتب‌های دختران تصمیم‌های‌شان را در مورد آنان اعلام کرده‌اند. مسوولان طالبان، مضامین آموزش زبان انگلیسی، آموزش کامپیوتر و تعلیمات مدنی از نصاب آموزشی مکاتب پسران و دختران حذف کرده و مضامین آموزش زبان پشتو، «تفسیر شریف» و قرآن را جاگزین کرده‌اند.
کمیتۀ طالبان برای معارف در چمتال همچنان دستور داده است که تمامی مکتب‌های دختران تا صنف دوازدهم فعال باشند و همه معلمان و کارکنان اداری مکتب‌ها نیز باید زن باشند و هیچ مردی به جز اعضای گروه طالبان، حق ورود به مکتب‌های دختران را ندارند.
محبوبه می‌گوید که رفتار طالبان با معلمان زن و دانش‌آموزان دختر سختگیرانه است و به همین دلیل بسیاری از خانواده‌ها مایل نیستند فرزندان‌شان را به مکتب بفرستند. به گفته محبوبه میزان حضور دانش‌آموزان دختر در چمتال نسبت به زمانی که این ولسوالی زیر حاکمیت حکومت افغانستان بود، تا ۸۰ درصد کاهش یافته است.
در همین حال حسیبا عفت، عضو پیشین شورای ولایت پروان می‌گوید که در مناطق زیر سلطه طالبان در این ولایت، مکتب‌های دختران صرف تا صنف ششم حق فعالیت دارند و طالبان به مردم و مسوولان مکتب‌های دختران ابلاغ کرده‌اند که هیچ دختری حق تحصیل بالاتر از صنف ششم را ندارد.
در پنج سال حاکمیت طالبان در افغانستان از سال ۱۹۹۶ تا سال ۲۰۰۱ نیز دختران صرف حق تحصیل در مساجد و مراکز آموزشی خصوصی را که معمولاً توسط ملاها اداره می‌شدند داشتند. حتی در همین مراکز و مساجد نیز صرف به دخترانی پایین ۱۲ سال حق آموزش داده شده بود. باور رایج در میان طالبان در مورد حضور زنان در اجتماع این است که این حضور منجر به فحشا می‌شود و دخترانی بالاتر از ۱۲ سال که به باور آنان به بلوغ رسیده‌اند، نباید در محضر عام حضور یابند.