محب کاساندی – طبق پژوهشی که در شماره اخیر ماهنامه Journal of Archaeological Science انتشار یافته، بحران فعلی سوریه حاوی قرائنی با وقایع کهن منتهی به سقوط امپراطوری آکد در حدود 4000 سال پیش است.
امپراطوری آکد، در هزاره سوم پیش از میلاد در اوج درخشش‌اش به سر می‌برد. حوالی سال ۲۲۰۰ پیش از میلاد، خشکسالی وسیعی حادث شد، زمین‌ها خشکیدند و مردم شهرها را تخلیه کردند. دولت سقوط کرد و امپراطوری سترگ منطقه هم به ورطه مشکلاتی درافتاد که در مجموع تحت عنوان بحران شهری هزاره سوم بین‌النهرین خوانده می‌شوند.
تاکنون تلقی‌مان از بحران شهری بین‌النهرین، عموماً برمی‌گشته بر شواهد باستان‌شناختی مبتنی بر مطالعات میدانی و تحول ابعاد محوطه‌های باستانی، به موازات چیزی که ما امروزه راجع به عادات زراعی مرسوم آن زمان می‌دانیم. اما الری فرام (Ellery Frahm) از باستان‌شناسان دانشگاه شفیلد انگلستان و همکاران‌اش، در عوض از روش‌های ژئوشیمیایی و تحلیل مغناطیسی سنگ‌ها به‌منظور بررسی مناسبات تجاری و شبکه‌های اجتماعی آن زمان بهره جسته‌اند.
این محققین، به کمک تصویربرداری از طریق میکروسکوپ الکترونی و همچنین تجزیه و تحلیل شیمیایی، دست به بررسی ۹۷ ابزار شیشه‌ای به‌دست‌آمده از محوطه کاوشی «تل موزان»، مربوط به اوایل دوره شکوفایی امپراطوری آکد تا چندین قرن پس از سقوط آن زدند. این محوطه که در دامنه سلسله‌جبال ثور، واقع در شمال شرق سوریه واقع شده، در گذشته تحت عنوان «اورکش» (Urkesh) شناخته می‌شده و در اوج دوران شکوفایی امپراطوری آکد هم میزبان جمعیت هنگفتی بوده است.
ابزار مربوط به قبل از سال ۲۲۰۰ پیش از میلاد، از سنگ آبسیدین ساخته شده‌اند که در اصل از شش معدن باستانی واقع در شرق آناتولی استخراج می‌شدند. این تنوع مکانی نشان از این می‌دهد که اورکش، شهر بین‌المللی پیشرفته‌ای در مسیر شاهراه‌های منتهی به تمدن‌های اژه و فرات میانه به شمار می‌رفته. ولی ابزارآلات مربوط به پس از سال ۲۲۰۰ پیش از میلاد، صرفاً از دو منبع تأمین می‌شده‌اند و لذا بحران اواخر هزاره سوم، این خطوط ارتباطی را هم خشکاند.
به‌گفته فرام، “اورکش احتمالاً در واکنش به نیازش به برخی مایجتاج ضروری از قبیل فلزات کوه‌های مجاور، می‌بایسته به اقتصاد متمرکز رو کرده باشد. با بروز تغییرات اقلیمی و سقوط امپراطوری [آکد]، سکنه شهر هم مجبور بودند که اقتصادشان را بر تولید و مصرف محلی متمرکز کنند و به جای حضور در شبکه تجارت بین‌الملل، نیازهای خودشان را جوابگو باشند”.
با این حساب می‌توان قرائنی را هم با وضع امروزه سوریه در این روایت یافت. فرام می‌گوید: “برخی باستان‌شناسان معتقدند که امپراطوری آکد از طریق بسط نظامی‌گری و خشونت، محوریت اقتصادی‌اش را در منطقه از دست داد و [امروزه هم] سقوط دولت، احتمال جدی دو سال جنگ داخلی‌ست”.
از این گذشته، سیستم کشاورزی امروز نواحی شمال شرق سوریه هم درست مثل شرایط امپراطوری آکد، اغلب متکی به کشت دیم است و تحولات اقلیمی هم با بروز چندین خشکسالی شدید، اندک‌اندک رخ نموده‌اند. فرام می‌گوید: “مایی که به بررسی مردم و گذشته‌شان مشغول‌ایم، از نقطه‌نظر منحصربفردی هم به چگونگی اوضاع پس از اتمام بحران می‌نگریم. وقتی دولتی سقوط کرد، بر سر بحران‌های داخلی چه خواهد آمد؟ در صورت نابودی زیرساخت‌ها، سکنه شهرها چگونه خودشان را زنده نگه می‌دارند؟ این همان کمکی‌ست که باستان‌شناسی می‌تواند در جهت بهبود آینده‌مان صورت بدهد”.
منبع: nature
در همین زمینه:
آیا تمدن مایا به دست خودش نابود شد؟
توضیح تصویر:
۱ – لوح پیروزی نارام‌سین؛ که در زمان حکمرانی‌اش امپراطوری آکد به شکوفایی رسید / مربوط به سده ۱۲ پیش از میلاد