سیامک حیدری − اعضای دایمی شورای امنیت سازمان ملل باز هم نتوانستند بر سر قطعنامه‌ای در مورد سوریە بە تفاهم برسند. پیش نویس قطعنامە تهیه شده از طرف ایالات متحدەی آمریکا، پرتغال، آلمان، فرانسە و انگلستان بە دولت سوریە دە روز مهلت می‌داد کە بە خشونت‌ها پایان دهد. پیش نویس مذکور، سوریە را در قبال اجرا نکردن قطعنامە براساس بند هفت منشور سازمان ملل بە تحریم‌های بیشتری تهدید می‌کرد.
از پانزدە عضو شورای امنیت سازمان ملل، دوازدە کشور بە قطعنامە رای موافق دادند، دو کشور روسیە و چین رای مخالف و دو کشور هم رای ممتنع دادند. این سومین وتوی مشترک چین و روسیە است کە تلاش‌های سازمان ملل برای فشار بیشتر بر رژیم سوریە را بە شکست می‌کشاند.
نمایندە روسیە در سازمان ملل کشورهای غربی را متهم کرد کە بە طرح پیشنهادی روسیە، که محور آن را گفت‌وگو می‌دانند، علاقەای نشان ندادند. ولی مارک لیان گرانت، نمایندەی بریتانیا در سازمان ملل با اظهار تاسف از وتوی این دو کشور آنان را متهم کرد کە “منافع ملی خود را بر جان و زندگی میلیون‌ها نفر از مردم سوریە ترجیح می‌دهند.”
پیشینە خشنوت‌ها و قیام در سوریە
شورش مردم سوریە ادامەی موجی است کە از نزدیک بە دو سال پیش کشورهای تونس، مصر و لیبی را درنوردید و بە “بهار عربی” مشهور شد. قیام مردمی در سوریە از ١٧ ماە پیش شروع شدە و بی‌وقفه ادامە دارد. در ابتدا، همانند مصر و لیبی، مردم تنها خواستار اصلاحات سیاسی- اقتصادی بودند. اما برخورد قهرآمیز حاکمیت و فرود آوردن مشت آهنین خواست‌های مردم را روز بە روز رادیکال‌تر نمود. مراکز ناراضیان در ابتدا بە شهرهای حمص، درعا و حماە محدود می‌شد. اما بر اثر مقاومت چندین ماهە مخالفان، بالا رفتن آمار تلفات انسانی و مالی و همچنین دریافت کمک‌های مالی، تسلیحاتی و لجستیکی خارجی، حرکت‌های اعتراضی بە تدریج بە دیگر نقاط کشور سرایت کرد. بە همان اندازە کە فشار و سرکوب دولت بیشتر می‌شود، بە همان قدر هم خواست‌های مردم شکل رادیکال‌تری بە خود می‌گیرد.
اصرار بشار اسد بر ماندن در رأس قدرت و خودداری وی از انجام رفرم‌های سیاسی-اقتصادی، قیام مردم این کشور را بە یکی از خونین‌ترین شورش‌های منطقە بدل کردە است. زین العابدین بن علی در تونس و حسنی مبارک در مصر در برابر خواست تغییر مردم چندان مقاومت نکردند و این باعث شد کە مردم با تحمل رنج‌های کمتری بە خواست‌های خود مبنی بر برکناری آنان دست یابند. اما در سوریە وضع بە شیوەای دیگر پیش می‌رود. علاوە بر اصرار رئیس جمهور سوریە بر تداوم قدرت و مقاومت در برابر خواست مردم، متحدان منطقەای و جهانی وی نقشی اساسی در بقای او در قدرت ایفا می‌کنند.
اخبار تائید نشدە از سوریە حاکی است کە کردهای آن کشور کە از یک سال و نیم گذشتە تاکنون نسبت بە رویدادهای کشور بی تفاوت بودند، سرانجام بە خیابان‌ها آمدە و حتی توانستەاند چند شهر کردنشین را از وجود افراد وابستە بە حاکمیت پاک کنند. وارد شدن کردها بە صحنەی سیاسی کە تاکنون تماشاگر صحنە بودند، می‌تواند توازن قوا را بە نفع مخالفان برهم بزند.
ایران بە عنوان یکی از متحدان استراتژیک سوریە در منطقە بە حساب می‌آید. هر دو کشور در منطقە و جهان ایزولە شدەاند. در خاورمیانەمنافع رژیم‌های تهران و دمشق بە هم گرە خوردە است.
جمهوری اسلامی ایران، بە مثابەی یک متحد اصلی سوریە، سرنگونی بشار اسد را در تضعیف خود و بازوهای منطقەای خویش می‌بیند. سرنگونی اسد برای ایران تنها بە معنای از دست دادن یک دوست و هم پیمان منطقەای نیست؛ بلکە بە معنای تضعیف بازوهای عملیاتی جمهوری اسلامی همانند حزب اللە و حماس هم هست. بە عبارتی ایران دیگر قدرت مانور کنونی را نخواهد داشت و در عمل، در سطح منطقەای، سقوط دولت فعلی سوریە بە معنای تضعیف جمهوری اسلامی و انزوای هر چە بیشتر رژیم تهران هم هست. اما از همە مهم‌تر سقوط بشار اسد بە کشورهای غربی این امکان را می‌دهد کە بتوانند روی برنامەهای اتمی ایران تمرکز کردە و فارغ از دغدغە سوریە، ایران را بە لحاظ اقتصادی و دیپلماسی هر چە بیشتر زیر فشار بگذارند، چیزی کە ایران بە هیچ وجە خواهان آن نیست. هم بە این علت است کە ایران و حزب اللە بە لحاظ مادی و لجستیکی بە رژیم کنونی سوریە یاری می‌رسانند. البتە اخبار تائید نشدەای حاکی از وجود افراد سپاە پاسداران انقالب اسلامی و نیروهای حزب اللە در سرکوب مردم سوریە دارد. تاکنون چند بار هم ویدیوهایی از افراد دستگیر شدە سپاە پاسداران از طرف اپوزیسون سوریە در رسانەها منتشر شدە است. حکومت ایران در قبال قیام مردم بحرین و سوریە برخوردی دوگانە دارد. جمهوری اسلامی ایران قیام اکثریت سنی مذهب سوریە علیە اقلیت علوی مذهب آن کشور را دست نشاندەی بیگانگان و توطئەی کشورهای غربی علیە خاندان اسد می‌نامد. در همان حال از شورش اکثریت مردم شیعە مذهب بحرین علیە خاندان سنی مذهب، کە در اقلیت هستند، بە سختی حمایت می‌کند. این دوگانگی ایران را در موقعیت بغرنجی قرار دادە است.
شیعیان علویی سوریە کە ١٢ درصد جمعیت مصر را تشکیل می‌دهند، قریب بە چهار دهە است کە بر سوریە حکمرانی می‌کنند.
نقش روسیه و چین
روسیە و چین مخالف هرگونە دخالت نظامی در سوریە هستند. آنها در این کشور، دارای منافع عمدەی تجاری و بازرگانی هستند. چین، در جهان منافع اقتصادی خود را بر هر چیز دیگری ترجیح می‌هد و یک چهارم نفت وارداتی خود را از منطقە خاورمیانە تامین می‌کند و با کشورهای دیکتاتور و غیردمکراتیک جهان رابطەای دوستانە و نزدیک دارد. شرکت‌های چینی پروژەهای کوچک و بزرگ زیادی را در این خطە در دست دارند. بە طور مثال به دنبال درگیری‌هایی کە بە حکومت سرهنگ قذافی پایان داد، بیست هزار کارگر چینی در لیبی کار خود را از دست دادند.
روسیە تجهیزات نظامی و تکنولوژی و فناوری هستەای چند کشور را تامین می‌کند. علاوە براین، ارتش سوریە از دهەی شصت تاکنون با تجهیزات روسی مجهز شدە و بندر تارتوس هم توسط نیروی دریایی روسیە مجهز شدە است. افزون بر این، از زمان جنگ سرد تاکنون حکومت علوی سوریە بە لحاظ دیپلماتیک جزو متحدان بلوک شرق بودە و روابط دو کشور بە طور سنتی دوستانە باقی ماندە است.
سوریە یکی از مهمترین متحدان روسیە و چین در منطقە است. سوریە هم منافع اقتصادی و هم منافع دیپلماتیک چین و روسیە در منطقە را حفظ کردە است. سوریە هم مانند ایران بە یکی از کارت‌های اساسی این دو کشور در برابر غرب تبدیل شدە است. کارتی کە آن دو کشور با آن در برابر غرب وارد معاملە می‌شوند و امتیاز می‌گیرند. آنان بە هیچ وجە دوست ندارند بە آسانی چنین کارت مهمی را از دست بدهند.
بالا گرفتن درگیری‌ها
طبق آمارهای سازمان ملل و سازمان‌های دفاع از حقوق بشر از ابتدای قیام مردم سوریە کە از هفدە ماە پیش شروع شدە است؛ تاکنون بیش از هفدە هزار نفر جان خود را از دست دادەاند.
رویدادهای روزهای اخیر در سوریە نشان می‌دهد کە مخالفان حکومت جانی تازە گرفتە و توانستەاند بە پیشرویی‌هایی دست یابند. آنان اکنون تا قلب پایتخت پیشروی کردە و اینک چند روز است کە خیابان‌های آن شهر شاهد درگیری‌های گستردە میان مخالفان و یاران رئیس جمهور سوریە است.
روز چهارشنبە، ١٨ ژوئیە، در اثر یک حملە انتحاری وزیر دفاع سوریە، همسر خواهر بشار اسد و چند مقام عالیرتبەی حکومتی جان خود را از دست دادند. این حملە در ادامە حملات مخالفان بە یکی از کانال‌های تلویزیونی این کشور بە عمل آمد. حملە روز چهارشنبە ثابت می‌کند کە وضعیت سوریە رو بە وخامت گذاشتە است و ارتش آزاد سوریە بە طور فزایندە ای موفق بە انجام عملیات موفقیت آمیز می‌شود. اما این‌ها بە هنوز بە معنای پایان سقوط رژیم اسد نیست.
آیا سرانجام خاندان بشار اسد از دژ قدرت در سوریه بیرون کشیدە خواهند شد؟
رویدادهای روزهای اخیر نشان می‌دهند کە حکومت بە شدت متزلزل شدە است. شورشیان اکنون از آن چنان نیرویی برخوردار شدەاند کە بخشی از نوارهای مرزی با ترکیە و عراق را بە کنترل خود درآوردە و در پایتخت نبرد ادامە دارد. اما ماشین سرکوب دولتی هنوز درهم نشکستە است. چنانچە جنگ داخلی بە طول بیانجامد، خاندان علوی می‌توانند حداقل در امتداد ساحل مدیترانە بە دفاع از خود بپردازند. ارتش علوی از آنجا دفاع خواهد کرد.
فابریک بالانش، استاد دانشگاە و مدیر مرکز تحقیقات و مطالعات مدیترانە و خاورمیانە بە روزنامە فیگارو گفت کە مرگ “شوکت” و “بختیار”، کە هر دو از نزدیکان سنی مذهب بشار اسد بودند، این ترس را در میان رهبران بلندپایە سنی در داخل رژیم اسد بە وجود می‌آورد کە روزی نوبت آنان هم خواهد رسید. وی در ادامە افزود: «در نتیجە، این موضوع می‌تواند بە فرار افسران سنی مذهب بیانجامد کە چندین سال بە حاشیە راندە شدە و از حاکمیت ناامید شدەاند. سرانجام این امر نظام علوی را مجبور خواهد کرد کە تنها روی هستە سخت خود، یعنی علویان، تکیە کند. »
اخبار تائید نشدە از سوریە حاکی است کە کردهای آن کشور کە از یک سال و نیم گذشتە تاکنون نسبت بە رویدادهای کشور بی تفاوت بودند، سرانجام بە خیابان‌ها آمدە و حتی توانستەاند چند شهر کردنشین را از وجود افراد وابستە بە حاکمیت پاک کنند. وارد شدن کردها بە صحنەی سیاسی کە تاکنون تماشاگر صحنە بودند، می‌تواند توازن قوا را بە نفع مخالفان برهم بزند. عملیات روزهای اخیر و یک عملیات انتحاری باعث شد کە بشار اسد سە تن از یاران نزدیک خود و از جملە وزیر دفاع کشور را از دست بدهد. از آن زمان بە بعد، وی در رسانەهای عمومی ظاهر نشدە است؛ بلکە در مورد از رخدادهای اخیر سکوت اختیار کردە است.
بە نظر می‌رسد کە رژیم اسد هیچگاە تا این اندازە در مقابل مخالفان ناتوان نبودە است. روزنامە فیگارو بە نقل از منابع محلی فاش ساخت کە بشار اسد کماکان در دفتر خود در کاخ “لاذقیە” واقع درساحل مدیترانە مشغول کار است و تصمیم گیری‌های رسمی را اتخاذ می‌کند. فیگارو همچنین نوشته است کە بشار اسد خود را برای “ضد حملە بە مخالفان” آمادە می‌کند.
بنا بە گزارش سازمان‌های حقوق بشر، گروه‌های بزرگی از مردم دمشق از شهر خارج شدەاند. فواض تلو، یکی از اپوزیسیون سوریە کە بە تازگی بە استانبول وارد شدە است، روز چهارشنبە گفت: «تخمین زدە می‌شود کە ارتش آزاد سوریە بە طور تاکتیکی در پایتخت دست بە عقب نشینی بزند. کاری کە ما در دیگر نقاط کشور هم انجام دادەایم.»
ابهام در مورد ادامەی ماموریت کوفی عنان و فرستادەهای سازمان ملل بە سوریە
یک منبع سازمان ملل روز چهارشنبە، ١٨ ژوئیە بە روزنامەی لوموند فرانسە اعلام کرد کە وتوی روسیە و چین بە معنای پایان ماموریت کوفی عنان در مورد مسایل سوریە خواهد بود، در همین زمینە بلافاصلە پس از وتوی متحدان سوریە در شورای امنیت، سخنگوی باراک اوباما طی یک مصاحبەی مطبوعاتی اظهار داشت کە ماموریت عنان “نمی‌تواند ادامە یابد.”
کوفی عنان، نمایندەی سازمان ملل و اتحادیە عرب تمام تلاش خود را بە کار بست تا بتواند در مورد راه حلی برای بحران سوریە، متحدان دمشق و کشورهای غربی را به یک توافق برساند. بدین منظور وی چندین بار بە سوریە سفر کرد. همچنین بە تهران و بغداد رفت و چند دفعە با سران روسیە بە گفت‌وگو نشست. کوفی عنان برای اینکە پیرامون پیش نویس قطعنامە، فرصت بیشتری بە نفع مذاکرات و گفت‌وگو بە طرف‌های ذیربط بدهد، پیشنهاد کرد کە رای گیری ٢٤ ساعت بە تعویق بیفتد، چیزی کە در عمل فایدەای در برنداشت.
امروز (٢٠ ژوئیە) مدت خدمت ٣٠٠ فرستادەی سازمان ملل بە سوریە بە پایان می‌رسد. کار آنها ولی عملا از اواسط ژوئن بە خاطر مسایل امنیتی بە حالت تعلیق درآمدە است. شورای امنیت ممکن است تصمیم بگیرد کە ماموریت آنان را با تعداد نفرات کمتر برای سی روز دیگر تمدید نماید، ولی هیچ کشوری نمی‌خواهد کە مسئولیت نگهداری ناظران را بە عهدە بگیرد.
پس از وتوی چین و روسیە، اینک دو طرح در سازمان ملل برای تمدید ماموریت ناظران سازمان ملل در جریان است. طرح اول کە از طرف پاکستان و با حمایت روسیە تهیە شدە است در نظر دارد کە ماموریت این نیروها را بە مدت ۴۵ روز دیگر تمدید نماید، در مقابل بریتانیا طرح دومی را پیشنهاد کردە است کە تنها مدت ٣٠ روز ماموریت نانظران را تمدید می‌نماید. این می‌تواند بە یک رویارویی تازە میان مخالفان و دوستان بشار اسد منجر شود.
چشم‌انداز
آیا سرانجام خاندان بشار اسد از دژ قدرت در سوریه بیرون کشیدە خواهند شد؟
رویدادهای روزهای اخیر نشان می‌دهند کە حکومت بە شدت متزلزل شدە است. شورشیان اکنون از آن چنان نیرویی برخوردار شدەاند کە بخشی از نوارهای مرزی با ترکیە و عراق را بە کنترل خود درآوردە و در پایتخت نبرد ادامە دارد. اما ماشین سرکوب دولتی هنوز درهم نشکستە است. چنانچە جنگ داخلی بە طول بیانجامد، خاندان علوی می‌توانند حداقل در امتداد ساحل مدیترانە بە دفاع از خود بپردازند. ارتش علوی از آنجا دفاع خواهد کرد.
پس از سومین وتوی پیایی متحدان سوریە، دیگر بە نظر نمی‌رسد کە کشورهای غربی و اتحادیە عرب بخواهند طرحهای خود را در چارچوب شورای امنیت سازمان ملل پیش ببرند. طرح‌ریزی برای تحریم‌های بیشتر و یا احیانا حملە نظامی در خارج از سازمان ملل اتفاق خواهد افتاد. یعنی محتملا همان سناریویی پیش خواهد رفت کە پس از مخالفت روسیە و چین با دخالت در لیبی، در مورد این کشور پیش رفت. باید منتظر بود و دید کە سرانجام اسد بە دست مردم از اریکەی قدرت پایین کشیدە خواهد شد و یا نیروی نظامی خارجی حرف آخر را خواهد زد.