محمد عبدی – توکا ملکی، چهره آشنایی در نقد و تحقیق درباره هنرهای تجسمی است. حالا او در یک اقدام جسارت‌آمیز سعی کرده برای اولین بار هنر نوگرای ایران را در یک کتاب خلاصه کند.
این کار به خودی خود شجاعت و جسارت می‌طلبد و ناشر هم در مقدمه به آن اذعان دارد: “نوشتن کتابی درباره آشپزی، تاریخ، جغرافیا، فلسفه، فیزیک، زیست‌شناسی یا هر موضوع دیگری اگر چه دشوار است اما هراسناک نیست؛ ولی نوشتن درباره هنر ایران تا حدودی شجاعت می‌خواهد.”
اشاره ناشر به نکته مهم و بحث‌انگیزی است که تکلیف کتاب را روشن می‌کند: در نبود هیچ نوع کتاب درباره هنر معاصر ایران، نوشتن درباره آن و اشاره به برخی نام‌ها – و به تبع آن عدم اشاره به نام‌های دیگر- می‌تواند خودبخود بسیاری را علیه کتاب بشوراند.
اما توکا ملکی راه گریزی را برگزیده است: در حین پرداختن به مبحث جدی هنر نوگرا، مخاطبان نوجوان را هدف قرار می‌دهد. در واقع کتاب ظاهراً برای مخاطب نوجوان با زبانی ساده نوشته شده، اما در همان حال به منبع قابل رجوعی درباره حرکت‌ها و هنرمندان هنر معاصر ایران بدل شده است. در این میان نویسنده هم در مقدمه تکلیف خواننده را روشن می‌کند. می‌نویسد: “شما در این کتاب با اتفاقات، رویداد‌ها و هنرمندان ۷۰ سال هنر نوگرای ایران آشنا می‌شوید. در گوشتان می‌گویم تا کسی متوجه نشود: راستش را بخواهید تا حالا تقریباً هیچ کتابی درباره تاریخ هنر نوگرای ایران برای آدم بزرگ‌ها نوشته نشده؛ فقط بخش‌هایی از مقاله‌هایی کوتاه در بعضی کتاب‌ها. پس شما هم منتظر نباشید که پس از خواندن این کتاب با همه هنرمندان و همه شیوه‌ها و روش‌ها و اتفاقات آشنا شوید. این یک شروع است. باقی‌اش را باید خودتان جست‌و‌جو کنید و بیابید.”
مجسمه ناصرالدین‌شاه در باغشاه، نخستین مجسمه‌ای که در ایران در مکان عمومی نصب شد. روزنامه شرف نوشت: “مجسمه به اندازه جسم و هیکل مبارک، سواره بر لباس رسمی ساخته و ریخته‌اند که از حیث صنعت ریخته‌گری و علم نقاشی و تناسب اعضاء و دقایق اوستادی در این فن مخصوص مجسمه‌سازی بهتر از آن به تصور نمی‌آید.”
نویسنده در انتهای مقدمه‌اش با “آدم بزرگ‌ها” هم حرف می‌زند و از تلاش‌اش برای جمع آوری اطلاعات و مرور دانسته‌ها درباره هنر نوگرای ایران می‌گوید. او که سال‌ها با روئین پاکباز در تدوین یک کتاب بزرگ همکاری کرده، از کمک‌ها و مشاوره‌های او در این کتاب هم سود جسته، ضمن آنکه افراد صاحب نظری چون آیدین آغداشلو و دکتر علیرضا سمیع آذر هم بر اساس مقدمه کتاب، دست‌نویس‌ها را خوانده‌اند و نویسنده را راهنمایی کرده‌اند.
در نهایت قدم جسارت‌آمیز اما ضروری توکا ملکی، خود به مجموعه قابل اتکایی بدل شده که راه را برای پژوهش‌های بعدی باز می‌کند. به گمانم شاید حتی جا داشت نویسنده از مخاطب نوجوان هم دست می‌شست و با جسارت بیشتر، به تهیه و تدوین کتابی درباره تاریخچه هنر نوگرای ایران- که این سال‌ها جایی هم برای خود در جهان باز کرده و خریداران بین المللی یافته است- دست می‌زد.
توکا در فصل اول با عنوان “راه رفتن در تاریخ”، پیش از رسیدن به دوره ۷۰ساله هنر نوگرای ایران، سعی دارد ریشه‌های هنر در این کشور را به شکل مختصر توضیح دهد. در فصل بعدی با عناوین “برای شناخت دنیاهای جدید مسافرت کنیم” و “یاد گرفتن هنر در اولین مدرسه هنری ایران”، تاریخ‌نگاری اجمالی و آشنایی ساده با وقایع هنری ایران ادامه پیدا می‌کند تا اینکه در فصل چهارم با عنوان “جدال کهنه و نو بالا می‌گیرد” با رسیدن به سال‌های دهه بیست، بحث داغ هنر نوگرا شروع می‌شود.
ملکی به درستی به تأسیس دانشکده هنرهای زیبا و نقش آن اشاره می‌کند و در لابلای حرف‌ها به نکته‌های جالب و خواندنی هم اشاره می‌کند؛ از جمله اینکه در آن زمان در ایران به نقاشی‌های امپرسیونیستی “قلم‌آزاد” می‌گفتند!
در عین حال نویسنده به درستی به حرکت‌های مرتبط در شعر و نقش نیما و گروه‌های هنری تشکیل شده برای بسط و گسترش هنر نو در برابر هنر کلاسیک اشاره می‌کند؛ حرکت‌هایی که در ایران و جهان مسیر هنر را به کلی تغییر داد.
پس از آن در فصل “مجسمه‌ها از میادین به داخل گالری‌ها و موزه‌ها می‌آیند”، روند حرکت مجسمه‌سازی از شکل کلاسیک تا مجسمه‌های مدرن مورد بحث قرار می‌گیرد. نویسنده به مجسمه ناصرالدین شاه قاجار سوار بر اسب به عنوان اولین مجسمه‌ای که در تهران نصب شد (۱۳۰۴) اشاره می‌کند و نقل قول جالبی دارد از روزنامه “شرف” در همان سال: “مجسمه به اندازه جسم و هیکل مبارک، سواره بر لباس رسمی ساخته و ریخته‌اند که از حیث صنعت ریخته‌گری و علم نقاشی و تناسب اعضاء و دقایق اوستادی در این فن مخصوص مجسمه‌سازی بهتر از آن به تصور نمی‌آید. مانند کارهای خوب اساتید اروپا است و حال آنکه اوستادان و صنعتگران این مجسمه تماماً ایرانی هستند.”
نویسنده پس از ذکر نام استادانی چون پرویز تناولی و ژازه تباتبایی، به نقش و جایگاه بسیار مهم اما گاه کمتر اشاره شده بهمن محصص می‌پردازد: “… یعنی اینکه اگر فلان هنرمند نبود، دنیا یک چیزی کم داشت و حالا شکل دنیا با وجود آن‌ها فرق کرده است. اسم این جور آدم‌ها را می‌شود گذاشت “روشنفکر”. بهمن محصص یکی از این هنرمندان بود.”
هنر نوگرای ایران، نوشته توکا ملکی، مؤسسه فرهنگی چاپ و نشر نظر
پس از آن معرفی هنرمندان برجسته هر رشته قوت می‌گیرد. پرویز تناولی یک فصل را به خود اختصاص می‌دهد و پس از توضیحات لازم درباره هنر گرافیک، مرتضی ممیز یک فصل کتاب را از آن خود می‌کند.
محمد احصایی، مارکو گریگوریان، بهجت صدر، سهراب سپهری، پرویز کلانتری، آیدین آغداشلو و عباس کیارستمی هنرمندانی هستند که هر کدام یک فصل از کتاب را به خود اختصاص داده‌اند. اختصاص یک بخش درباره معرفی و نقش هنرمندان ایده جالبی است که در عین حال می‌تواند حساسیت‌برانگیز باشد و در وهله نخست این سؤال را مطرح کند که چرا این افراد و نه هنرمندان دیگر؟ این کار در واقع دست زدن به انتخابی است که در هر شکل و شمایل می‌تواند برای برخی سؤال‌برانگیز باشد. مثلاً می‌توان پرسید که چرا هیچ‌کدام از هنرمندان جوان – که بعضاً تثبیت هم شده‌اند- در این فهرست جایی ندارند.
اما به هر حال برای مثال در توضیح گرافیک ایران چهره شناخته‌شده‌تری از مرتضی ممیز نمی‌توان یافت. در عین حال توضیحات نویسنده درباره هر هنرمند اطلاعاتی جالب و خواندنی دارد که بر اساس آن می‌توان کتابی درباره ۱۰۰ هنرمند معاصر ایران پدید آورد. برای مثال نویسنده درباره آیدین آغداشلو با نثری ساده اما خواندنی درباره جامع‌الاطراف بودن برخی از هنرمندان از جمله آیدین سخن می‌گوید، سپس به کارهایی که او انجام داده و خلاصه‌ای از زندگی‌اش اشاره می‌کند، به نقدنویسی آیدین و اولین نقد‌هایش در مجله “اندیشه و هنر” می‌پردازد، به معلم‌های نقاشی او می‌رسد و در چند خط ایده اصلی آثارش را توضیح می‌دهد: “آغداشلو نگران خراب شدن چیزهای قدیمی است؛ نگران از بین رفتن آن‌ها و نابودی ارزش‌های هنری گذشته. پس تمام این‌ها را در نقاشی‌هایش نشان می‌دهد. یک ظرف زیبای دوره قاجار شکسته و تکه‌های آن در هوا پراکنده شده؛ یک صفحه نگارگری با دقت بسیار ولی به صورت مچاله یا سوخته نقاشی شده است…”
کتاب با ظاهری آراسته- با کاغذ گلاسه و عکس‌های رنگی- منتشر شده است. دقت در انتخاب عکس‌ها و توضیح حاشیه‌ای هر عکس، کمک شایانی به خواندنی‌تر کردن این کتاب به عنوان گامی نخستین در تاریخ‌نگاری هنر معاصر ایران کرده است.
شناسنامه کتاب:
هنر نوگرای ایران، نوشته توکا ملکی، ناشر: مؤسسه فرهنگی چاپ و نشر نظر، تهران، ۱۶۶ صفحه، چاپ اول، ۱۳۸۹- ۱۶۸۰۰ تومان