«از کدامین سفر آهنگی بخوانم که در دل تو نشینم»

تاجیکستان از سنتی‌ترین جمهوری‌های اتحاد شوروی سابق بود و حالا بعد از گذشت بیش از بیست سال از فروپاشی شوروی و برداشته شدن ممانعت‌های سفت وسخت استالینی، گرایش مردم به دین و مراسم‌ دینی به ویژه بین چهره‌های معروف جامعه، رو به افزایش است و سبک زندگی آنها نیز بر همین اساس در حال تغییر است.

هنرمندان، به ویژه خوانندگان نیز، برای دستیابی به بازار گسترده‌تر و امکان سفر به کشورهای همزبان و همسایه، از سبک و سلیقه‌های آمیخته استقبال می‌کنند.

مدتی پیش دو خواننده مشهور تاجیک، شبنم ثریا و خواهرش فرزانه خورشید، به زیارت کعبه رفتند و تصاویری از خود در حال طواف منتشر کردند که به تیتر اول رسانه‌های داخلی تاجیکستان تبدیل شد.

شبنم ثریا یکی از شناخته‌شده‌ترین خواننده‌های تاجیکستان است که شهرت او پس از سال ۲۰۰۴ از مرزهای وطنش فرا‌تر رفته ‌است.
او، دختر بزرگ ثریا قاسموا، خواننده پاپ تاجیک است که در دهه هفتاد و هشتاد و در دوران شوروی به شهرت رسید و حالا نیز گاهگاهی همراه با دختران خود شبنم ثریا و فرزانه کنسرت‌هایی در شهر دوشنبه، پایتخت تاجیکستان برگزار می‌کند.

شبنم ثریا بعد از بازخوانی ترانه محلی افغانستان با عنوان «از کدامین سفر»، به عنوان بهترین خواننده سال ۲۰۰۶ در تاجیکستان انتخاب شد و در سال ۲۰۰۷ به عنوان سفیر حسن نیت سازمان ملل برگزیده شد و در یک آگهی در مورد ایدز در تاجیکستان حضور داشت.

میراث خانوادگی در خطر
در تاجیکستان وارد شدن به مشاغل هنری و به ویژه خوانندگی آسان نیست. تنها فرزندان هنرمندان معروف می‌توانند بدون زحمت زیاد وارد این عرصه شوند؛ چون عضوی از خانواده راه‌ها را برای نسل بعدی خود تا حدی هموار کرده است. کسانی مانند دولتمند خال، جوره‌بیک مراد، ثریا قاسموا و بسیاری دیگر از خوانندگان تاجیکستانی هنر خود را به فرزندانشان انتقال داده‌اند و صحنه و میدان‌ را با نسل بعدی خود تقسیم کرده‌اند.

این سنت قدیمی هنرمندان و مردم منطقه است که هنر را از نسل به نسل منتقل می‌کنند تا زنده بماند. این سنت در دیگر عرصه‌های هنری مثل سینما، نقاشی و دوزندگی و تجارت و پخت و پز غذاهای محلی نیز رایج است.

با اینکه میراث خانوادگی همیشه هم هنرمندان شایسته ایجاد نمی‌کند، شبنم ثریا و فرزانه خورشید با پشت‌کار و علاقه زیاد به خوانندگی و هنر «مادری‌شان»، توانایی‌های خود را ثابت کرده‌اند و هنر این دو خواهر با هر کار جدید رشد یافته، بهتر شده و طبعا از آن استقبال شده است.

شبنم ثریا از آن دسته خوانندگان تاجیک است که بیشترین سفرهای هنری بین‌المللی‌ را رفته و با شرکت‌های خارجی، قرارداد‌های کاری طولانی‌مدت امضا کرده‌است. این روند انتظارها را از او بالا برده و خیلی‌ها دوست دارند تا مد‌ت‌ها این هنرمند را روی صحنه ببینند. انتظاری که حالا در مورد شبنم ثریا به دلیل سفر حجش، با تردید روبه‌رو شده است.

دو خواهر در خانه خدا

روز ۲۴ ژوئیه، رسانه‌های تاجیکستان نوشتند که دو خواهران شبنم ثریا و فرزانه خورشید عکسی با لباس کامل اسلامی از خود منتشر کرده‌اند و در حال آمادگی برای حج عمره هستند. کمی بعد، در صفحه فیسبوکی شبنم ثریا ویدیویی از فرزانه خورشید منتشر شد که با لباس کاملا پوشیده در کعبه قدم می‌زند.

پس از آن عکس‌های متعددی از شبنم ثریا و دختر نوجوانش شریفه منتشر شد که او را نیز با لباس کاملا پوشیده و اسلامی نشان می‌داد. برخی در صفحه فیس‌بوکی این خواننده تاجیک نوشتند که باید از این به بعد بر اساس اصول اسلامی زندگی کند تا شایسته حجی که رفته باشد.

از سوی دیگر، این چند تصویر باعث نگرانی هواداران این دو خواننده در داخل تاجیکستان و همینطور در خارج از کشور شد. نگرانی از اینکه سرنوشت هنری این دو خواهر ممکن است مثل منیژه دولت، خواننده معروف تاجیک شود که بعد از لباس اسلامی به بر کردن، دیگر حاضر نشد روی صحنه ظاهر شود.

چرا مادر همراهی نکرد؟

ثریا  قاسموا، خواننده شناخته تاجیک در سبک پاپ در گفت‌وگو با رادیو زمانه گفت که هر دو دختر خود را به عنوان شاگرد تربیت کرده ولی انتظار نداشته که این دو خواهر به شهرت جهانی برسند. خانم قاسموا در این گفت‌و‌گو همین‌طور اشاره کرد که مخالف با حجاب روی صحنه آمدن دخترانش است اما با روی صحنه آمدن‌شان با رویسری کوچک (رویمال)، هیچ مخالفتی ندارد.

ثریا قاسموا به این سوال که چرا شما در این سفر دختران خود را همراهی نکردید، این‌طور پاسخ داد: «من پنجاه و هفت سال سن دارم و در طول عمر همیشه هنر سرایندگی را در جای اول قرار داده‌ام. من اگر با دخترانم به حج می‌رفتم آن‌وقت روی صحنه حاضر شدنم ناممکن بود. آرزو دارم در کهن‌سالی زیارت خانه خدا روم، زمانی که دیگر روی صحنه آمدنم ناممکن است.»

به فایل کامل این گفت‌وگو می‌توانید گوش کنید:

سفر به حج مد روز یا موج اعتراض

ناظران اجتماعی در داخل تاجیکستان در باره سفر حج این دو خواننده مطرح برداشت‌های متفاوتی دارند. زرفشان مردانوا، از افراد نزدیک این خانواده است و معتقد است که در بازار موسیقی، برای جلب توجه بیشتر، خوانندگان معروف دست به کارهایی می‌زنند که ممکن است از اعتقاد و باورهای‌شان دور باشد.

خانم مردانوا در گفت‌وگو با رادیو زمانه گفت که بعد از سفر حج، فرزانه، خواهر کوچک شبنم ثریا را در مراسم عروسی یکی از اقوام خود در حال اجرا دیده که با لباس کاملا پوشیده و مشکی به سبک عربی ظاهر شده است.

شاکر‌جان حکیموف، جامعه‌شناس تاجیک نیز معتقد است که این نوع رفتار یک چهره‌ معروف در تاجیکستان، بیش از همه جنبه تبلیغاتی دارد. آقای حکیموف همچنین می‌گوید که سفر به مکه، بین مردم طبقه متوسط به پایین در تاجیکستان بعد از فروپاشی شوروی و باز شدن مرزها رو به افزایش است. او علت این موج جدید را بیکاری و افزایش فقر در کشور و همین‌طور مبارزه‌ دولت با گسترش دین اسلام و تبلیغات کشورهای اسلامی می‌داند.

به فایل کامل این گفت‌وگو می‌توانید گوش کنید:

گسترش میدان مخاطب 

در دوران شوروی، مردم مسلمان آسیای میانه برعکس مردم کشورهای همسایه در منزل‌ خود روسری محلی به سر می‌کردند و در جمع با مینی ژوپ و بدون روسری ظاهر می‌شدند. حالا نیز بین مردم عادی این عادت به‌جا مانده است. چهره‌های معروف  تاجیکستان بدون هیچ تردید می‌توانند در مراسم‌های خانوادگی با لباس سنتی و در مجالس عمومی و دولتی با لباس کاملا اروپایی ظاهر شوند. از اینجاست که نسبت به سفر مکه شبنم ثریا و فرزانه خورشید حساسیت زیادی از جانب مخاطبان نشان داده نشد.

تا‌کنون دو خواننده زن تاجیک، منیژه دولت و ملکه سعید‌زاد، بعد از سفر حج صحنه‌ را ترک کردند و بقیه به هنر خود ادامه داده‌اند. جوره‌بیک مراد و افضل شاه از خوانندگان معروف و از اولین سراینده‌های به‌نام تاجیکستان هستند که به حج رفته‌اند و همچنان مثل قبل به سرایندگی خود ادامه می‌دهند.

حالا باید منتظر ماند و دید آیا شبنم و خواهرش پس از دیدار خانه خدا باز هم ترانه سفر خواهند خواند یا این سفر آخرین ترانه آنهاست؟