اصطلاح “تنظیم خانواده” به صورت کلی به معنای استفاده از روش‌های مختلفی است که منجر به کنترل تعداد فرزندان و فاصله زمانی میان حاملگی‌ها می‌شود.
برخلاف تصور رایج، روش‌های تنظیم خانواده لزوماً برای جلوگیری از بارداری طراحی نشده‌اند، بلکه این روش‌ها امکان تعیین زمان و تعداد فرزندان را به زوج‌ها می‌دهند. یکی از بخش‌های اصلی تنظیم خانواده اما استفاده از روش‌های پیشگیری از بارداری است.
پیشگیری از بارداری
ممانعت از بارور شدن تخمک توسط اسپرم یا جلوگیری از اتصال تخمک بارور شده به دیواره رحم با هر روشی که انجام شود پیشگیری از بارداری نام دارد.
روش‌های مختلفی برای این هدف طراحی شده که اگرچه موفقیت هیچکدام صد در صد نیست، اما بعضی از آن‌ها بسیار موفق هستند. هرکدام از روش‌های پیشگیری از حاملگی مزایا و مضراتی دارند که با توجه به شرایط زندگی زوج و میزان اهمیت موضوع پیشگیری برای آن‌ها باید انتخاب شوند.
روش‌های هورمونی
یکی از رایج‌ترین روش‌های مورد استفاده، ایجاد تغییرات مصنوعی در میزان هورمون‌های جنسی زنان یعنی استروژن و پروژسترون است که از طرق مختلف صورت می‌گیرد.
از حدود یک سال قبل و به گفته مسئولان مربوطه تمامی برنامه‌های مرتبط با کنترل جمعیت و پیشگیری از بارداری متوقف شده و جای آن‌ها را روش‌هایی تشویقی از جمله مرخصی ٩ ماهه پس از زایمان یا آموزش‌هایی با عناوینی عجیب مثل “شکوه همسرداری” گرفته‌اند.
قرص‌های ضد حاملگی که به شکل‌های مختلف در داروخانه‌ها موجود هستند در حقیقت حاوی مقادیر مختلفی از هورمون‌های استروژن و پروژسترون و یا هر دوی آن‌ها هستند. دو اصطلاح LD و HD که معمولاً در مورد قرص‌های ضد حاملگی رایج استفاده می‌شود در حقیقت به میزان هورمون استروژن موجود در قرص اشاره دارند. قرص‌های حاوی مقدار کم استروژن به نام LD و قرص‌های حاوی میزان بالای استروژن تحت عنوان HD نامیده می‌شوند.
مهم‌ترین ویژگی مثبت این قرص‌ها موفقیت بسیار بالای آن‌ها در پیشگیری از حاملگی به شرط استفاده درست و به موقع آن‌هاست. مصرف قرص‌های خوراکی ضد حاملگی همچنین سبب کاهش دردهای هنگام قاعدگی، خونریزی‌های نامنظم، کم‌خونی، کیست‌های پستان و تخمدان و حتی کاهش احتمال بروز بیماری‌های مفصلی و پوکی استخوان می‌شود. در ضمن مصرف این قرص‌ها خطر ابتلا به بعضی از انواع سرطان‌ها از جمله رحم، تخمدان و روده بزرگ را نیز کاهش می‌دهد.
علی‌رغم تمامی نکان مثبتی که ذکر شد مصرف این قرص‌ها اثرات جانبی منفی نیز دارد. بعضی از این اثرات جانبی مرتبط با استروژن موجود در ساختار قرص هستند. حالت تهوع، نفخ شکم، احتباس مایعات در بدن، افزایش فشار خون، حساسیت پستان‌ها و سردردهای میگرنی بخشی از این عوارض هستند که البته همگی آن‌ها در یک شخص و در یک زمان بروز نمی‌کنند. گروه دیگر از علائم منفی ناشی از مصرف قرص‌های ضد حاملگی، مرتبط با هورمون پروژسترون موجود در قرص هستند که شامل اختلالات خلق و خو، افزایش وزن، جوش صورت و ایجاد حالت عصبی هستند. بعضی از افرادی که از این قرص مصرف می‌کنند ممکن است دچار اضافه وزن شوند. این اضافه وزن به دو علت رخ می‌دهد. یکی افزایش احتباس مایعات در بدن که به آن اشاره کردیم و دیگری افزایش اشتها که یکی دیگر از عوارض جانبی استفاده از قرص‌های ضد حاملگی است. علاوه بر این‌ها مصرف طولانی‌مدت قرص‌های ضد حاملگی ممکن است منجر به افزایش خطر بروز بعضی از بیماری‌ها مانند سرطان سرویکس و بیماری‌های قلبی به خصوص در افراد سیگاری شود. البته احتمال بروز عوارض جانبی ذکر شده در صورت مصرف قرص‌های با میزان استروژن پایین یعنی LD کاهش می‌یابد.
روش‌های فیزیکی
دومین روش، استفاده از یک سد فیزیکی برای جلوگیری از ورود اسپرم به درون رحم است. در این میان روش‌ها و ابزار مختلفی ابداع شده که رایج‌ترین و ساده‌ترین آن‌ها استفاده از کاندوم است.
کاندوم وسیله‌ای در دسترس و بدون عوارض جانبی است و یکی از نکات مثبت آن این است که از انتقال بیماری‌های مقاربتی و شاید مهم‌تر از همه از انتقال ویروس ایدز جلوگیری می‌کند. موفقیت استفاده از کاندوم در پیشگیری از حاملگی تا حد زیادی بستگی به استفاده درست از این وسیله دارد با این حال به صورت کلی آمار عدم موفقیت کاندوم در مقایسه با قرص‌های ضد حاملگی بیشتر است.
روش‌های زمان‌بندی
سومین روش پیشگیری از حاملگی نیز بر اساس زمان‌بندی روزهای مختلف دوره ماهانه و خودداری از برقراری رابطه جنسی در روزهایی که احتمال تخمک‌گذاری بیشتر است صورت می‌گیرد.
احتمال موفقیت این روش نسبت به سایر روش‌ها کمتر است. چون دوره ماهانه در بسیاری از افراد از نظم مشخصی پیروی نمی‌کند. ضمن اینکه شیوه زندگی امروزی بسیاری از انسان‌ها امکان تمرکز و محاسبه دقیق چنین کمیت‌هایی را با اشکال مواجه می‌کند.
برنامه‌های تنظیم خانواده در ایران
تنظیم خانواده، روزگاری واژه‌ای محبوب برای مقامات حکومتی ایران بود و در برنامه‌های آموزشی و بهداشتی سالانه کشور، همیشه جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص می‌داد.
در سال‌های پیش رو، ایران مجدداً دچار افزایش جمعیت و به صورت خاص این بار در بخش‌های مشخصی از جامعه یعنی در اقشار کم‌سواد و دارای امکانات مالی آموزشی پایین خواهد شد.
در سال‌های آغازین دهه ٧٠ بود که با توجه به رشد بی‌رویه جمعیت، برنامه‌های آموزشی و حمایتی تنظیم خانواده با بهره‌گیری از نفوذ بالای خانه‌های بهداشت به خصوص در روستاها رونق گرفت. این برنامه‌ها آنچنان درست و موفقیت‌آمیز اجرا شد که پس از چند سال نه تنها رشد بی‌رویه جمعیت ایران کنترل شد بلکه مسئولان وقت بهداشت کشور نیز مورد تقدیر سازمان‌های بین‌المللی از جمله سازمان بهداشت جهانی قرار گرفت و برنامه‌های ایران در مورد کنترل جمعیت به عنوان الگویی برای سایر کشورهایی که در آغاز این راه قرار داشتند توصیه شد.
در دو دهه گذشته دریافت آموزش‌های تنظیم خانواده برای زوج‌ها، قبل از ازدواج‌شان اجباری شد. ضمن اینکه دسترسی رایگان به وسایل پیشگیری از جمله کاندوم و قرص‌های ضدحاملگی، در خانه‌های بهداشت روستایی در کنار آموزش استفاده از این وسایل ممکن شد. ظاهراً اما موفقیت این طرح‌ها در کنترل جمعیت چندان به مذاق مسئولان بلندپایه کشور خوش نیامده است و از سال گذشته ترجیح داده‌اند سیاست‌های جمعیتی کشور را بار دیگر بر مبنای ضرب‌المثل معروف “هر آنکس که دندان دهد نان دهد” پایه‌گذاری کنند. در نتیجه از حدود یک سال قبل و به گفته مسئولان مربوطه تمامی برنامه‌های مرتبط با کنترل جمعیت و پیشگیری از بارداری متوقف شده و جای آن‌ها را روش‌هایی تشویقی از جمله مرخصی ٩ ماهه پس از زایمان یا آموزش‌هایی با عناوینی عجیب مثل “شکوه همسرداری” گرفته‌اند.
نکته‌ای که در این میان حائز اهمیت است این است که جمعیت هدف تحت تأثیر این تغییرات، عمدتاً روستاییان و خانواده‌های دارای امکانات فرهنگی و آموزشی پایین هستند. چون جمعیت تحصیلکرده و دارای سطح فرهنگی و آموزشی مناسب، معمولاً در انتخاب تعداد فرزندان یا بهره‌گیری از روش‌های ضدحاملگی چندان نیازمند آموزش‌ها یا حمایت‌های مالی دولتی نیستند. با این اوصاف می‌توان پیش‌بینی کرد در سال‌های پیش رو، ایران مجدداً دچار افزایش جمعیت و به صورت خاص این بار در بخش‌های مشخصی از جامعه یعنی در اقشار کم‌سواد و دارای امکانات مالی آموزشی پایین خواهد شد. باید دید آیا این موضوع خواسته واقعی مسئولان است یا در تصمیم‌سازی‌های خود توجهی به این افزایش جمعیت انتخابی نداشته‌اند؟