مثال بریتانیا:‌ آیا راه‌حل مبارزه با مصرف تنباکو و سیگار، ممنوعیت کامل فروش، عرضه و مصرف آن است؟

در میانه ماه ژوئیه امسال، دولت به‌ رهبری حزب کارگر بریتانیا اعلام کرد که برنامه پیشین دولت محافظه‌کار برای ممنوعیت کامل «استعمال یا کشیدن» (smoking ban شامل بر انواع سیگار و دیگر ابزارهای مصرف تنباکو که در این مطلب از عبارت «مصرف تنباکو» برای اشاره به تمامی آنها استفاده می‌شود) را اجرا خواهد کرد.

هنوز قانون منع کشیدن سیگار و مانند آن به پارلمان بریتانیا نیامده اما از تاریخی که این قانون مشخص خواهد کرد، افرادی که از ابتدای ۲۰۰۹ میلادی و پس از آن متولد شده باشند، نمی‌توانند سیگار بخرند یا آن را مصرف کنند. یعنی گام به گام، عرضه و فروش تنباکو، شامل بر سیگار و مانند آن در بریتانیا متوقف می‌شود. طبق برنامه‌ای که دولت این کشور مد نظر دارد، در ۲۰۵۳ میلادی، دست‌کم نیمی از جمعیت این کشور اجازه خرید سیگار و مصرف تنباکو را نخواهند داشت.

در بریتانیا، مصرف تنباکو مقام نخست در «مرگ‌های قابل پیشگری» را داراست. آمارهای رسمی بریتانیا می‌گویند در ۲۰۲۲ میلادی، ۱۲,۹ درصد جمعیت ۱۸ سال و مسن‌تر از آن این کشور، یعنی ۶,۴ میلیون نفر، تنباکو مصرف کردند. از کل جمعیت مردان این گروه سنی، ۱۴,۶ درصد و از جمعیت زنان ۱۱,۲ درصد سیگار می‌کشند. جوان‌ترها مصرف سیگار الکترونیک را به سیگار معمولی کارخانه‌ای یا دست‌ساز ترجیح می‌دهند.

تنها در انگلستان (بریتانیا از مجموع انگلستان، اسکاتلند، ولز و ایرلند شمالی شکل گرفته است)، سالانه حدود ۶۴هزار نفر به‌واسطه مصرف تنباکو جان می‌بازند. از هر چهار نفری که در این کشور به سرطان مبتلا شده است، یک نفر سیگاری بوده است. 

بریتانیا در زمینه آسیب‌های مصرف تنباکو و سیگار تنها نیست. چه در ایران و چه به واسطه آمار سازمان جهانی بهداشت، همه از آسیب‌های گسترده مصرف این ماده اعتیادآور در سراسر جهان می‌گویند.

از گران‌ترین غرامت تاریخ آمریکا تا تغییر شیوه تبلیغ سیگار

در نوامبر ۱۹۹۸ میلادی، چهار شرکت عمده تولیدات تنباکو در آمریکا شامل بر فیلیپ موریس، آر جی رونالدز، براون و والیامسون و لوریلارد، با دادستان عمومی ۴۶ ایالت آمریکا به توافق رسیدند تا در گذر ۲۵ سال، حدود ۲۰۶ میلارد دلار غرامت پرداخت کنند. آن هم پس از اینکه این شرکت‌ها با ده‌ها پرونده حقوقی در نقاط مختلف آمریکا روبرو شده بودند.

سال‌ها بعد، آیا چیزی تغییر کرده است؟ سیگار را نمی‌توان آشکارا برای عموم جامعه آمریکا بیشتر تبلیغ کرد، ولی راه‌های تازه‌یی برای تبلیغ باز شده است بخصوص برای کشورهایی که مسیر آمریکا در مبارزه حقوقی با مصرف تنباکو را دنبال کردند.

بعضی کشورها، در مبارزه با مصرف تنباکو، عرضه یک‌شکل و هم‌سان سیگار را امتحان کردند. به‌عنوان مثال در کشورهایی مانند استرالیا یا کانادا، بسته‌های رنگ‌تیره سیگار، یک‌شکل، با تصویرهایی واضح و بزرگ از آسیب‌های سیگار به بدن آدمی، همراه با برچسپ‌های هشدار دهنده عرضه می‌شوند.

در برخی کشورها، سیگار را نمی‌توان جلوی دید خریداران مغازه قرار داد. برای فروش آن، بایستی کارت شناسایی ارائه شود تا جلوی خرید آن توسط نوجوانان و کودکان گرفته شود. با وجود این، تغییر محسوسی در برخورد با مصرف تنباکو در عموم جوامع جهان دیده نمی‌شود. چرا؟ شاید چون راه‌های تازه برای تبلیغ سیگار باز شده است.

راه‌های نوین تبلیغ سیگار: از فیلم‌های پورنوگرافی تا سریال‌‌های نتفیلیکس برای نوجوانان

در گذر جنگ جهانی دوم، کشورهایی مانند بریتانیا و آمریکا، به سربازان خود علاوه بر سهمیه غذا، پوشاک و دیگر نیازمندی‌های اساسی، سهیمه سیگار هم می‌دادند. در آن زمان، سیگار یک راه رهایی از اضطراب تلقی می‌شد. دهه‌ها بعد، دیگر نمی‌توان بیلبورد تبلیغ سیگار را در بسیاری از کشورهای جهان در خیابان قرار داد اما راه‌های دیگری برای تبلیغ مصرف تنباکو باز شده است که هر کدام، مخاطب خاصی را مد نظر قرار می‌دهند.

تبلیغ تنباکو و سیگار را در برخی کشورها نمی‌توان در فیلم، سریال، یا تبلیغات عمومی تبلیغ کرد اما عمده نظارت‌ها و مقررات، متمرکز بزرگ‌ترین عرضه‌کنندگان است: مثلا عرضه فیلم و سریال در شبکه‌های تلویزیونی. دنیا ولی متفاوت شده است. شاید برای همین در سریال‌هایی که شبکه‌های اینترنتی مانند نتفیلیکس متمرکز بر نوجوانان می‌سازند، مصرف سیگار در میان نوجوانان به وفور دیده می‌شود.

یا در فیلم‌های آمیزش جنسی مخصوص بزرگسالان (پورن یا پورنوگرافی) به‌خصوص متمرکز بر افراد همجنس‌گرای مرد، سیگار کشیدن در زمان سکس به‌عنوان یک راه مثبت رسیدن به اوج مطرح می‌شود. تا بدانجا که در وب‌سایت عرضه رایگان پورنوگرافی، مانند پورن‌هاب، شاخه (category) مخصوص فیلم‌های «فتیش» سیگار وجود دارد.

فرمول طلایی سود از مصرف تنباکو

در ۲۰۱۰ میلادی، یکی از نام‌آشناترین کتاب‌های بررسی تبلیغات متمرکز فروپاشی اقلیمی توسط نائومی اورسکس و اریک ام کانوی منتشر شد: «تاجران شک: چگونه چند دانشمند حقیقت را در بعضی مسايل مانند دود تنباکو و گرمایش جهانی پنهان کردند» (Merchants of Doubt: How a Handful of Scientists Obscured the Truth on Issues from Tobacco Smoke to Global Warming)؛ کمی بعد، فیلم مستند آن نیز منتشر شد. آنها توضیح می‌دهند که چگونه صنعت سوخت‌های فسیلی (شامل بر نفت، زغال‌سنگ و گاز طبیعی) برای تولید شک بر واقعیت گرمایش زمین، ناشی از فعالیت‌های صنعتی و سبک‌ زندگی آدمی، از فرمول طلایی صنعت سیگار استفاده کردند.

مانند صاحبان صنعت سوخت‌های فسیلی که از دهه‌ها پیش واقعیت گرمایش زمین و آسیب‌هایش به زندگی انسان و حیات بر کره خاکی را می‌دانستند، صاحبان صنعت تنباکو هم بر آسیب‌های آن بر بدن آدمی آگاه بودند. البته آنها به‌جای اینکه بر واقعیت تکیه کنند و شیوه کسب درآمد خود را اصلاح کنند، تلاش کردند تا واقعیت را مشکوک جلوه دهند.

آنها در مواجه با تاکید پژوهشگران بر آسیب‌های سیگار، یا شیوه آسیب انباشت گازهای گلخانه‌ای در اتمسفر زمین، به‌دنبال پژوهشگرانی رفتند که با سرمایه‌گذاری غیرمستقیم یا مستقیم این صنایع، نظری متفاوت ارائه می‌دادند. سپس آن را به‌عنوان شک و تردید بر واقعیت، گسترده با تکیه بر اصول «پروپاگاندا» تبلیغ کردند (چه تبلیغ مستقیم و چه تبلیغ غیرمستقیم شامل بر فرستادن «متخصص» به شبکه‌های تلویزیونی، یا انتشار کتاب و مقاله در رسانه‌های عمدتا جریان اصلی و اغلب دور از رسانه‌های علمی) تا مخاطب نتواند حقیقت را دریابد.

فرمول طلایی آنها این بود:

• سوژه (سیگار یا سوخت فسیلی) آسیب‌زننده نیست و واقعیت علمی متفاوت است (در مثال سیگار، مصرف آن منجر به ابتلا به سرطان نمی‌شود)
• مصرف‌کننده نتواند واقعیت را تشخیص دهد (سیگار مشکلی درست نمی‌کند)
• با تولید جنجال، جلوی اقدام دولتی را بگیرند (اگر علم به تشخیص نرسیده، چرا باید اقدامی جدی انجام دهیم؟)
• درنهایت، رودرروی گذر زمان (افراد سیگاری گسترده به سرطان مبتلا شدند) مصرف‌کننده را زیر سوال ببرند که چرا واقعیت را باور نکرد و «این کاری است که خودشان با خودشان کردند، به ما چه ربطی دارد؟»

این شک را امروز هم می‌توان در گفت‌وگوهای بین سیگاری‌ها و غیر سیگاری‌ها دید. خیلی‌ها هنوز باور نکرده‌اند که دود سیگار نه فقط علیه خودشان، علیه افراد نزدیک به آنها، مانند اعضای خانواده، اثری مخرب بر جای می‌گذارد. برای همین با دیده تردید به درخواست‌های رسمی و غیررسمی نگاه می‌کنند که از آنها می‌خواهد داخل فضای بسته، تنباکو مصرف نکنند.

پس از نیوزلند، آیا راه‌حل بریتانیا برای بقیه دنیا هم جواب خواهد داد؟

شاید برای تمامی راه‌های رفته و به نتیجه نرسیده و رودرروی هزینه‌های سرسام‌آور درمان اثرات مصرف تنباکو چه برای افراد/خانواده‌ها و چه برای عموم جامعه، ابتدا نیوزلند و سپس بریتانیا سراغ یک راه رفتند: برای نسل آینده مصرف تنباکو را ممنوع کنید.

راهی که نیوزلند رفت، با تغییر دولت لغو شد و دولت بعدی، این برنامه را کنار گذاشت. در بریتانیا هم دولت محافظه‌کار در ارائه قانون ممنوعیت مصرف تنباکو برای افرادی در ژانویه ۲۰۰۹ و پس از آن متولد شده باشند،‌ را به پارلمان نفرستاد. شاید چون بخشی از نیازمندی‌های مالی سیاستمداران توسط صنعت تولید و عرضه تنباکو تامین می‌شود.

وضع ایران هم خوب نیست

سازمان جهانی بهداشت، در موضوع مصرف تنباکو در سطح جهان می‌گوید:

• نصف مصرف‌کنندگان تنباکو اگر مصرف آن را کنار نگذارند، از اثرات این مصرف جان می‌بازند (مثلا از ابتلا به سرطان).
• هر سال حدود هشت میلیون نفر از مصرف سیگار جان می‌بازند و حدود ۱.۳ میلیون نفر از آنها سیگاری نیستند، کسی نزدیک‌شان سیگاری است.
• در جهان ۱.۳ میلیارد نفر سیگاری هستند و حدود ۸۰ درصد آنها در کشورهای کم‌درآمد و درآمد متوسط زندگی می‌کنند.
• عمده مصرف‌کنندگان سیگار مرد هستند.
• ممنوعیت تبلیغات سیگار به کاهش مصرف آن منجر می‌شود.
• افزایش مالیات بر سیگار به کاهش مصرف آن منجر شده است.
• افراد سیگاری به تنهایی نمی‌توانند مصرف تنباکو را کنار بگذارند.

مصرف سیگار در دوران پهلوی اوج گرفت؛ پس از آنکه مصرف تنباکوی قلیان در دوران قاجار به سراسر ایران رسیده بود. پس از انقلاب ۱۳۵۷، چهره‌های مطرح انقلاب مانند طالقانی، موسی صدر و قطب‌زاده سیگاری بودند. خامنه‌ای، رهبر فعلی ایران، تا سال‌ها جلوی چشمان جامعه سیگار مصرف می‌کرد و پیپ می‌کشید.

در آبان ۱۴۰۲، مقام‌های جمهوری اسلامی گفتند که «سن مصرف دخانیان در نوجوانان به ۱۳ سال رسیده» و مصرف دخانیات توسط زنان «رشد ۱۳۳ درصدی» به‌خصوص در میان دختران داشته است.  

در جنبش «زن، زندگی، آزادی» هم تصویر کشیدن سیگار، به‌عنوان یک نماد آزادی‌خواهی مطرح شده است: دختری که سیگار می‌کشد و انگار از چهارچوب‌های سنتی و مذهبی جامعه گذر کرده است. شبیه موج نخست جنبش فمینیستی در دهه‌های نخستین قرن بیستم آزادی که در آن کشیدن سیگار به‌عنوان «شعله‌های آزادی» (Torches of Freedom) مطرح شد.

در آن زمان به خطرهای سیگار آگاهی نداشتیم؛ همچنین به درک شیوه‌های تبلیغ سیگار توسط شرکت‌های عمده صنعت تنباکو. امروز این‌ها را می‌دانیم. مثال ممنوعیت عرضه، فروش و مصرف سیگار برای نسل بعدی را اگر بریتانیا اجرا کند، در گذر زمان، خواهیم دانست که آیا راه‌حلی جامع برای رفع اثرهای مصرف تنباکو در جهان خواهد بود یا که خیر.