«گرانی‌ها، نان، ماکارونی» و… «امنیتی» است. جمله‌ای ساده و به ظاهر تکراری برای مدیران رده‌های مختلف در صدا و سیمای جمهوری اسلامی. جمله‌ای که نشان می‌دهد سطح امنیتی در ایران به «نان» رسیده است. آستانه تحمل مردم کمی تا لبریز شدن فاصله دارد. «ماکارونی» موضوعی «امنیتی» تلقی می‌شود و فایل صوتی لو رفته از علیرضا حبیبی نشان می‌دهد مدیران میان‌رده هم این را می‌دانند. هر افزایش قیمت می‌تواند به یک جرقه برای اعتراض‌های سراسری تبدیل شود.
ایران در دومین ماه از اولین سال قرن پانزدهم: نانِ قسطی، نانِ کارتی، فلافل شریکی، پشت‌بام خوابی، ماشین‌خوابی و هزینه‌هایی که این روزها کرامت انسانی خانواده‌های ایرانی را هدف گرفته است.
خوراکی‌های آردی گران شدند و این خلاصه ماجراست: بعد از حمله روسیه به اوکرائین قیمت جهانی گندم گران شد. این افزایش جهانی قیمت با بار تورمی اقتصاد ایران هم‌زمان شد اما این همه ماجرا نبود. دولت ایران که از مدت‌ها پیش در پی حذف ارز ترجیحی (ارز ۴۲۰۰ تومانی) از روی دارو و نان بود، فرصت را مناسب دید و یارانه آرد نانوایی‌های آزاد پَز، نان‌های فانتزی و صنایع غذایی را قطع کرد. ماکارونی، کیک، بیسکوئیت، کلوچه، نان باگت و همه خوراکی‌های ارزان‌قیمتی که دهک‌های پایین جامعه هنوز خیلی آسان به آن دست‌رسی داشتند، ناگهان با جهش قیمت روبهرو شد.
حتی این هم همه داستان نیست. باز هم قرار است نان گران‌تر شود. چرا؟ چون دولت قیمت گندم تضمینی را افزایش داده و گندمِ گران‌تر، هنوز آرد نشده است.
گندم تضمینی چیست؟ گندمی که دولت به شکل تضمینی و با قیمت مشخص هر فصل از کشاورز داخلی می‌خرد. هدف اعلام‌شده‌شان برای چنین برنامه‌ای این بود که جلوی قاچاق، رانت و فساد در حوزه آرد و گندم گرفته شود. با این استدلال در نخستین روزهای اردی‌بهشت ۱۴۰۱ دولت قیمت گندم را برای بخش صنعتی از کیلویی دو هزار و ۵۰۰ تومان به ۱۲ هزار تومان افزایش داد. چند روز پس از آن، وزارت جهاد به اداره کل غله و خدمات بازرگانی استان‌ها یک نامه نوشت و در آن نرخ گندم برای تولید آرد برای کارگاه‌های نان فانتزی، نان‌های حجیم و نیم‌حجیم را کیلویی ۱۲ هزار تومان اعلام کرد.
در هفته دوم اردی‌بهشت سامانه فروش آرد شرکت بازرگانی دولتی، بدون اطلاع قبلی به اتحادیه نان‌های حجیم و نیم‌حجیم، روی تولیدکنندگان این بخش بسته شد. تولیدکننده‌ها سردرگم شدند و این هم بازار را بیش از پیش آشفته کرد. نتیجه چه بود؟ قیمت آرد مصرفی نان‌های حجیم و نیم‌حجیم که پیش از آن کیلویی هزار و ۷۵۰ تومان بود، به کیلویی ۱۶ هزار تومان رسید. بعد چه شد؟ نرخ جدید آرد بر اساس درخواست وزارت جهاد کشاورزی و تایید سازمان حمایت برای امسال و براساس درصد سبوسِ گرفته‌شده از آرد اعلام شد.
براساس مصوبه جدید، نرخ آرد ۱۸ درصد سبوس‌گیری شده به ازای هر کیلو ۱۵ هزار و ۷۰۰ تومان، آرد ۲۱ درصد سبوس‌گیری شده ۱۶ هزار تومان و آرد ۲۷ درصد سبوس‌گیری شده ۱۷ هزار و ۹۰۰ تومان تعیین شد؛ این مصوبه باعث شد که تا زمان اجرایی شدن طرح افزایش قیمت آرد آزاد، سامانه قیمت‌گذاری روی آزادپزها بسته شود.
افزایش ۴۰ درصدی قیمت جهانی گندم
۷۵ روز پیش، قبل از حمله روسیه به اوکرائین، قیمت جهانی گندم ۷۹۰ دلار بود؛ یعنی هر بوشل ۷۹۰ دلار و در لحظه نگارش این گزارش قیمت به هزار و ۱۱۴ دلار رسیده است. بوشل یک واحد اندازه‌گیری‌ست که به عنوان یکای سنجش جرم یا وزن شناخته می‌شود و در خرید و فروش غلات کاربرد دارد. هر بوشل معادل ۳۵.۲۳ لیتر است.
قیمت گندم پیش از حمله روسیه به اوکرائین هم روندی صعودی داشت. کارشناسان مسیر صعودی قیمت گندم را محصول تورم ناشی از حمایت‌های معیشتی و سیاست‌های انبساطی دولت‌ها در پاندمی کرونا می‌دانستند. هرچند که گزارش‌های جهانی از بابت نگران‌کننده بودن خشکسالی در امریکای جنوبی هم در روند تورم اقتصاد جهانی موثر بود. جنگ اما وضعیت صعودی قیمت را سرعت و شدت بخشید. مهم‌ترین دلیل هم این بود که روسیه بزرگ‌ترین صادرکننده گندم جهان است؛ براساس آمارهای رسمی منتشرشده از سوی فائو، سهم روسیه و اوکراین از تولید جهانی گندم بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۱ حدود ۱۴ درصد بوده است؛ روسیه سهم ۱۸ درصدی از صادرات جهانی گندم دارد و در سال ۲۰۲۱ حدود ۲۳ میلیون تن گندم صادر کرده است. یک سوی دیگر جنگ، یعنی اوکراین هم سهم ۱۰ درصدی از صادرات جهانی دارد؛ اوکرائین در سال ۲۰۲۱ توانسته بیش از ۲۰ میلیون تن گندم صادر کند؛ این‌ها یعنی دو صادرکننده بزرگ گندم جهان در دو ماه و نیم گذشته درگیر جنگ‌اند. بدتر آنکه ایران یکی از سه مقصد بزرگ گندم روسیه است. پس از آغاز جنگ، هرچند صادرات گندم ادامه دارد اما چشم‌انداز پر خطر و پر ریسک، تحریم‌های روسیه، افزایش ارزش روبل، بستن مالیات‌های بالای صادراتی و افزایش هزینه حمل و نقل در دریای سیاه از حجم صادرات کم کرد. نتیجه آنکه در برخی روزها قیمت گندم تا ۷۰ درصد رشد تجربه کرد؛ هرچند این قیمت اصلاح شده و حالا نسبت به دو ماه و نیم پیش به شکل میانگین ۴۰ درصد افزایش نشان می‌دهد.
چقدر گندم وارد می‌کنیم؟
«ایران در ۳۰ سال گذشته بیش از ۹۶,۴ میلیون تن گندم وارد کرده که ۲۲,۸ میلیارد دلار ارزش داشته است». این را سخنگوی گمرک ایران می‌گوید. به گفته روح‌الله لطیفی «بیشترین میزان واردات با هفت میلیون و ۴۲۹ هزار تن مربوط به سال ۱۳۹۳ است. پس از آن بیشترین واردات در سال ۱۴۰۰ با رقمی مشابه انجام شده است: هفت میلیون و ۷۵ هزار تن.
گندم و برنج به گواه آمارهای بانک مرکزی، پرمصرف‌ترین اقلام سفره خانوارهای ایرانی است؛ درست از همین‌روست که قیمت محصولات گندم، به آسانی می‌تواند به موضوعی امنیتی برای ساختار حاکمیتی ایران تبدیل شود. دولت ایران «قیمت خرید تضمینی» گندم را مشخص می‌کند و با ایده کنترل قیمت‌ها، به یک انحصارگر غول‌پیکر تبدیل شده است؛ انحصارگری که رانت و فساد را در انشعاب‌های کوچک و بزرگ بسط می‌دهد. به گفته بسیاری از کارشناسان و فعالان محیط زیست، کشور ایران مناسب کشت و زرع نیست و هزینه‌هایی که محصولات آب‌بَر روی دست اقتصاد و خاک ایران می‌گذارد بیشتر از فواید آن است. هرچند آب و خشکسالی موضوع این گزارش نیست.
صادرات گندم به لبنان؟
امنیت غذایی لبنان بعد از حمله روسیه به اوکرائین به خطر افتاد و بانک جهانی هشدار داده که لبنان یکی از کشورهایی است که در کوتاه مدت با کمبود تامین گندم مواجه خواهد شد. چرا؟ چون لبنان بخش بزرگی از گندم مورد نیاز کشورش را از اوکرائین تامین می‌کرد و پس از جنگ اوکرائین دیگر قادر به ادامه صادرات گندم به قدر کفایت نیست. ششم فروردین میشل عون، رئیس جمهوری لبنان در حساب کاربری توئیتر خود نوشت که حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران پس از دیدارشان در بیروت به وی اطمینان داده است که ایران آماده است در همه زمینه‌ها به ویژه در تامین گندم از لبنان حمایت کند.
این توییت خشم کاربران ایرانی برانگیخت. در روزهایی که خبر می‌رسید، آرد برای نانوایان ایران کم‌یاب است و قیمت‌ها کم‌کم رو به افزایش بی‌سابقه بود، خبر از تامین گندم لبنان آمد. ایران سالانه به ۱۲ میلیون تن گندم نیاز دارد اما آمار اعلام شده از سوی وزارت صمت نشان دهنده آن است که در ۱۰ ماه منتهی به دی‌ماه پارسال دولت تنها موفق به خرید چهار میلیون و ۵۰۰ هزار تن گندم از تولیدکنندگان شده است. خبرگزاری رویترز در اکتبر ۲۰۲۱ در خبری گفته بود که ایران با کمبود ۸ میلیون تنی گندم روبهرو است؛ در خبر منتشر شده از سوی رویترز بر این نکته نیز تاکید شده بود که با توجه به اینکه ایران بدترین خشکسالی خود در ۵۰ سال گذشته را تجربه می‌کند، بنابراین در تامین گندم و غلات در بدترین وضعیت قرار گرفته است.
نانِ شب، وعده نمی‌شناسد
نخستین روز اردی‌بهشت امسال، مرکز آمار ایران نرخ جدید تورم را اعلام کرد. براساس آن، شهروندان ایرانی در فروردین امسال برای خرید اقلام خوراکی به‌طور میانگین ۴۳ درصد بیش از فروردین ۱۴۰۰ هزینه کرده‌اند. روند گران‌شدن کالاها ادامه دارد. مردم ایران مدت طولانی‌ست که با گرانی روز به روز دست و پنجه نرم می‌کنند، روندی که فاصله اعتراض‌های مردمی را به قیمت بازداشت و کشته‌شدن کم و کمتر می‌کند. شعارهای اعتراض‌ها هربار تندتر می‌شود و وعده‌های دولت دست نیافتنی‌تر.