یکی از سؤال‌هایی که این روزها مطرح است و در شبکه‌های اجتماعی با هشتگ «حذف ارز ترجیحی» درباره آن می‌نویسند، این است که پس از حذف ارز ترجیحی دارو، وضعیتِ بیماران (به ویژه بیماران خاص) و جمعیت حدود هشت میلیون نفری در ایران که فاقد هر گونه بیمه درمانی هستند چه خواهد شد و چه سرنوشتی در انتظارشان خواهد بود.
– ارز ترجیحی برداشته شده و‌شرکت‌ها دیگر معطل دریافت مواد اولیه با ارز ترجیحی نیستند زیرا پروسه‌ای زمان‌بر بود.
این گفته بهرام عین‌اللهی، وزیر بهداشت و درمان جمهوری اسلامی ایران است که روز شنبه هفتم فروردین ماه سال جاری در دیدار با کارکنان دانشگاه علوم پزشکی بهشتی از حذف ارز ترجیحی برای واردات دارو و تجهیزات پزشکی خبر داد. اما تنها یک روز پس از این اظهارات وزیر بهداشت، محمد هاشمی، سرپرست روابط عمومی و اطلاع‌رسانی این وزارتخانه اعلام کرد:
«تاکنون حذف ارز ترجیحی برای تأمین دارو و تجهیزات پزشکی به وزارت بهداشت در بودجه ۱۴۰۱ اعلام نشده و کماکان ارز ترجیحی برقرار است.»
این ناهماهنگی، بی‌برنامگی و گفتههای ضد و نقیض مقام‌های دولتی موضوع چندان جدیدی نیست، اما از آنجایی که چنین موضوعی مستقیما به حفظ سلامت و جان شهروندان در یک جامعه گره خورده است، اهمیت پرداختن به آن ضروری و چه بسا حیاتی است.
هشت روز پس از اظهارات این دو مقام دولتی در وزارت بهداشت، روز دوشنبه ۱۵ فروردین، بهرام دارایی، رئیس سازمان غذا و دارو با اعلام اینکه متوسط قیمت دارو در ایران در دو سال گذشته بیش از ۷۰ درصد افزایش داشته و دلیل آن هم تأمین نشدن ارز ترجیحی ۴۲۰۰ تومانی برای واردات دارو و مواد اولیه بوده، آب پاکی را روی دست همه به ویژه بیماران و بیماران خاص ریخت.
او در گفت‌وگو با خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، در ارتباط با افزایش قیمت دارو گفت:
«افزایش قیمت دارو در شش ماهه نخست سال گذشته و به دلیل کاهش دو میلیارد دلاری بودجه دارو اعمال شد و مسئولانِ وقت برای جبران کمبود بودجه، ارز برخی از داروها را به نیمایی تغییر دادند.»
در این گزارش، زمانه ضمن گفت‌وگو با یک تکنیسین داروخانه، یک کارمند شرکت داروسازی و یک پزشک و فعال حقوق بشر، با تعدادی از بیماران در ایران در مورد افزایش قیمت دارو و مشکلاتی که این روزها زندگی آنان را تحت تأثیر قرار داده نیز گفت‌وگو کرده است.
پدرم بیمار دیالیزی است
پدر شبنم از بیماری کلیه رنج می‌برد و دیالیز می‌شود که برای اثربخشی بیشتر نیازمند داروهای خارجی است.
شبنم به زمانه می‌گوید قرص “دیووان” (Diovan) که در موارد فشار خون بالا و برخی اختلالات قلبی از آن استفاده می‌شود و متعلق به شرکت نوارتیس (Novartis) سوئیس است، مدت‌هاست در هیچ داروخانه‌ای پیدا نمی‌شود:
«ما این قرص را ۱۰۰ هزار تومان می‌خریدیم. بعد از نایاب شدن، دکتر چند مدل قرص دیگر را جایگزین کرد اما اصلا اثربخش نیستند. بعد از چند ماه پیگیری، داروخانه‌ای یک بسته قرص “دیووان” داشت که مجبور شدیم آن را به قیمت ۵۲۰ هزار تومان بخریم. الان سفارش داده‌ایم از ترکیه بسته‌ای ۱۸۰ هزار تومان برایمان آوردند.»
افزایش چنین قیمتی تنها مربوط به یک قلم داروی ایرانی یا برند خارجی نیست.
رئیس سازمان غذا و دارو در مصاحبه اخیر خود با روزنامه همشهری گفته است طی سال گذشته داروهای وارداتی تا شش برابر و داروهای تولید داخل هم با توجه به میزان ارز تأمین مواد اولیه، بین ۳۰ تا ۱۰۰ درصد افزایش قیمت داشته‌اند.
حسن نایب هاشم، پزشک و فعال حقوق بشر در ارتباط با این موضوع به زمانه می‌گوید، حذف ارز ترجیحی دارو هم بر روی قیمت دارو و هم بر روی کمبود آن تأثیر جدی خواهد گذاشت:
«در آن زمان که ارز ترجیحی وجود داشت و احتمالا می‌تواند برای مدت محدودی (تا یک ماه آینده) هم وجود داشته باشد، ارز ۴۲۰۰ تومانی نسبت به ارز نیمایی که نزدیک به ۲۵ هزار تومان است، حدود شش برابر تفاوت دارد. بنابراین داروهایی که در خارج از کشور تولید می‌شود مسلما اگر با ارز نیمایی وارد شود حدود شش برابر گران‌تر خواهد بود؛ از آنجایی که مواد اولیه اصلی بسیاری از داروهای داخل کشور از خارج تهیه می‌شود، تولیدات داخلی نیز گران‌تر خواهد شد.»
اما دولت اعلام کرده در صورت حذف ارز ترجیحی، مابه‌التفاوت به جای پرداخت به تأمین کننده، به مصرف کننده انتقال خواهد یافت.
نایب هاشم در این باره می‌گوید:
«تاکنون حداقل در بودجه در این رابطه پیش‌بینی نشده و باید در خلال روزها و هفته‌های آینده شاهد این باشیم که مشکلات در این ارتباط بیش از این خواهد بود. دقیقا نشخص نیست که چه اتفاقی قرار است بیفتد و دولت این موضوع را به صورت شفاف بیان نمی‌کند.»
بیماری اندومتریوز زندگی‌ام را مختل کرده
سحر (نام مستعار) می‌گوید مبتلا به اندومتریوز است. بیماری اندومتریوز در میان زنان شیوع بسیار بالایی دارد و دردهای شدید و مدوامی را در ناحیه لگن و کمر ایجاد می‌کند.
سحر درباره شرایط فعلی خود می‌گوید:
«اندومتریوز تاکنون درمان موثر قطعی‌ای ندارد. تنها با دارو تا حدودی می‌شود آن را کنترل کرد. اصلی‌ترین داروی آن، داروی خارجیِ “ویزان” (Visanne) ساخت کشور آلمان است که از مدت‌ها پیش به شدت کمیاب، گران و حتی اخیرا نایاب هم شده و عدم دسترسی به این دارو منجر شده نسبت به گذشته درد بیشتری را تحمل کنم. دردی که این روزها تمام زندگی‌ام را تحت تأثیر قرار داده است.»
چنین روایت‌هایی در روزهایی که خبر از حذف ارز ترجیحی دارو داده شده، در حالی‌ست که برخی از داروخانه‌ها و شرکت‌های داروسازی در ایران از ماه‌ها پیش با کمبود دارو و مواد اولیه مواجه هستند.
اواخر بهمن ماه سال گذشته، بهرام دارایی، رئیس سازمان غذا و دارو اعلام کرد:
«کمبودهای دارویی برای یک ماه آینده ۵۰ قلم دارو و برای سه ماه آینده ۱۹۰ قلم دارو است.»
در ایران اما حدود هشت میلیون نفر فاقد بیمه درمانی هستند و حذف ارز ترجیحی دارو و تبعات ناشی از آن بیش از سایر افراد بر زندگی این قشر تأثیر منفی خواهد گذاشت.
حسن نایب هاشم در این باره می‌گوید:
«این دولت هم مثل دولت‌های گذشته هر چند که ادعاهایی می‌کند در رابطه با اینکه از محرومان جامعه می‌خواهد دفاع کند، اما واقعیت این است دولتی که بر مبنای سیاست‌های نئولیبرالی بین‌المللی می‌خواهد مسائل را پیش ببرد، بنابراین در راستایی حرکت می‌کند که ارز تک نرخی شود و ارز ترجیحی دارو را حذف کند.»
به گفته این پزشک و فعال حقوق بشر، بیشترین استفاده‌‌کنندگان از ارز ترجیحی، مؤسسات وابسته به دولت یا بیت رهبری هستند؛ مؤسساتی که تحت کنترل نیستند و چه بسا از دادن مالیات هم معاف هستند:
«باید ببینیم مجموعه تأثیرگذاری نیروهای مختلف در داخل حکومت، دولت و در مجلس به چه صورت خواهد بود و در ارتباط با ارز ترجیحی نهایتا چه چیزی تصویب خواهد شد.»
با توهین و تحقیر دارو تهیه می‌کنیم
برادر مریم (نام مستعار) مبتلا به بیماری اختلال کم‌توجهی و بیش‌فعالی (ADHD) است.
به گفته مریم، از حدود سه ماه پیش انواع برند داروی “ریتالین” (Ritalin) خارجی کمیاب و بلکه به شدت نایاب شده است:
«توجیه‌شان برای این وضعیت، وارد نکردن مواد اولیه و تحریم است. هر ورق ۱۰ تایی داروی استیمدیت (ریتالین ایرانی) با دُز ۱۰ به قیمت ۲۳۰ تا ۲۵۰ هزار تومان به فروش می‌رسد آن هم با کلی خواهش و التماس؛ ضمن اینکه نیاز یک بزرگسال مبتلا به این بیماری روزانه حداقل شش عدد است که داروخانه‌ها در صورت موجودی فقط ۳۰ عدد تحویل می‌دهند، با تحقیر و توهین و انگ زدن به بیمار.»
این وضعیت در حالی‌ست که بهرام عین‌اللهی، وزیر بهداشت، دی ماه سال گذشته در ارتباط با حذف ارز ترجیحی در سال ۱۴۰۱ برای بخش دارویی گفته بود:
«این وزارتخانه به حداقل ۷۰ هزار میلیارد تومان برای کنترل قیمت دارو در سال ۱۴۰۱ نیاز دارد.»
همین گفته وزیر بهداشت و عملی نشدن آن تا این لحظه در کنار موضوع حذف ارز حمایتی، احتمالا تصویر گویا و شفافی از وضعیت اندوهناکی است که امروزه بخش دارو و درمان با آن روبه‌روست.
ورود دارو، قطره‌چکانی شده
مرضیه وحید دستجردی، وزیر بهداشت وقت در تاریخ ۲۹ آبان ماه ۹۰ اعلام کرد که ایران در زمینه «آی وی آی جی» به خودکفایی رسیده و دیگر نیازی به وارد کردن این دارو نیست.
“آی وی آی جی” ایمونوگلوبولینِ تزریقی‌ست که جای خالی سیستم ایمنی بدن را در افراد مبتلا به نوعی التهاب در اعصاب محیطی یا نقص ایمنی می‌گیرد.
حدود ۱۲ سال پس از این اظهارات وزیر اسبق بهداشت، پریسا، یکی از بیماران نیازمند به تزریق آمپول (IVIG) به زمانه می‌گوید:
«باید در چند نوبت چند روز متوالی آمپول “آی وی آی جی” را تزریق کنم. در زمان مراجعه به دکتر به ما گفته شد تولید این دارو در داخل انجام می‌گیرد و ما از این موضوع بسیار خوشحال شدیم که دیگر احتیاجی نیست دنبال دارو بگردیم اما دریغ که بیشتر از داروهای خارجی باید دنبال آن باشیم. ورود دارو به خاطر حمایت از تولید کننده داخلی قطره‌چکانی شده و تولید کننده داخلی هم برای حفظ قیمت محصول خود، تولید را محدود کرده است.»
پریسا همچنین می‌گوید:
«ما دو هفته کل کشور را برای خرید ۳۰ عدد آمپول زیر و رو کردیم و در نهایت از طریق یکی از آشنایان و البته با خواهش و تمنا آن را تهیه کردیم اما همین ۳۰ عدد آمپول ۴۰ میلیون تومان هزینه برداشت. حال تصور کنید کسی که در توانش نیست باید چه کند یا اگر ارز ترجیحی حذف شود …. بیمارستان‌ها هم می‌گویند ما حتی برای بیماران بستری چند ماهی‌ست به مشکل خورده‌ایم چه برسد بیمار خارج از بیمارستان. واقعیت تلخ این ماجرا این است که آن‌ها در روز روشن اقدام به قتل بیماران می‌کنند.»
حسینعلی شهریاری، رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس، دی ماه سال گذشته در نامه‌ای به ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری، نسبت به پیامدهای حذف ارز ترجیحی دارو هشدار داد و گفت:
«در شرایط کنونی کشور می‌توان انتظار داشت تبعات نامطلوب اجتماعی اتفاق بیفتد.»
این نماینده، تحقق این امر را بدون توجه به ابعاد اجتماعی و ایجاد زیرساخت‌های مورد نیاز، «یک اشتباه بزرگ راهبردی» دانست.
کمبود دارو و پیدا کردنش به هر قیمتی
بر اساس آمار رسمی سازمان غذا و دارو، قیمت دارو در سال ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ حدود ۷۳ درصد افزایش یافته است.
با وجود این، رئیس سازمان غذا و دارو مدعی شده برای سال ۱۴۰۱ «اصطلاح ساختار اختصاص ارز» به گونه‌ای انجام خواهد گرفت که افزایش قیمت و کمبود دارو رخ ندهد.
مشاهدات روزانه یک تکنیسین داروخانه در شیراز و یک کارمند داروساز در تهران اما با گفتههای بهرام دارایی، رئیس سازمان غذا و دارو کاملا در تضاد است.
این تکنیسین داروخانه که خواست نامش فاش نشود، در مورد گرانی اخیر قیمت و دیگر مشکلات مربوط به دارو، به زمانه می‌گوید:
«در مورد گران شدن که ما هر دو سه هفته یک بار حدودا افزایش قیمت داریم؛ معمولا برای یک سری داروهای دیابت و داروهای خاص. بقیه داروهای روتین هم هر دو سه ماه یک بار. بسیاری از داروها سهمیه‌بندی شده‌اند یا شرکت‌های پخش موجودی ندارند یا وقتی از موجودی دارو خبر می‌دهند، قیمت‌ها چند برابر شده است.»
به گفته این تکنسین داروخانه، یک‌سری از داروها که بسیار ضروری هستند مانند داروهایی که برای عکسبرداری استفاده می‌شوند به نام Scan lux یا Omnipack، نه نمونه خارجی دارند و نه ایرانی آن در بازارها موجود است:
«این دو دارو را در بازار سیاه به قیمت میلیونی می‌فروشند. به حدی ضروری است که بیماران حاضرند به هر قیمتی که پیدا کردند آن را بخرند. برخی از داروخانه‌ها هم از قبل این دارو را داشتند اما به جز آشناهای خود به کسی نمی‌فروشند.»
او همچنین می‌گوید یک سری سرنگ‌های آماده تزریق که برای جلوگیری از لخته شدن خون استفاده می‌شوند و برای افرادی که تحت شیمی درمانی هستند بسیار حیاتی‌اند، از ماه‌ها قبل به شدت کمیاب شده‌اند:
«ما با افزایش روز افزون قیمت‌ها‌ی دارو روبه‌رو هستیم و بیمه هم با شرایط بسیار سختی مانند داشتن پرونده مربوطه و …، تنها بخش ناچیزی از هزینه‌های دارو را متقبل می‌شود اما در بسیاری از موارد داروها شامل پوشش بیمه قرار نمی‌گیرند و در چنین شرایطی بیماران علاوه بر اینکه مجبورند در به در دنبال دارو باشند، هزینه‌های گزافی هم روی دوششان است.»
تأکید داشتند مردم متوجه نشوند!
در حالی که دولت قرار است در سال ۱۴۰۱ به شرط تأمین زیان‌های ناشی از حذف دلار ۴۲۰۰ تومانی، سهمیه ارزی واردات نهاده‌های دامی و دارو را قطع کند، در مصاحبه اخیر بهرام دارایی، رئیس سازمان غذا و دارو با خبرگزاری ایسنا، مشخص شد که این اقدام در دو سال اخیر و بدون اطلاع‌رسانی وزارت بهداشت انجام شده و همین موضوع منجر به افزایش ۳۰ درصدی قیمت دارو در سال ۱۴۰۰ شده است.
یک کارمند شرکت داروسازی در خصوص ارز دولتی و عدم تحویل آن به شرکت، به زمانه می‌گوید:
«یک داروی تنفسی از برند خیلی مهم خارجی به نام “سروتاید” (Seretide) که از سال ۱۳۹۵ با ارز دولتی وارد می‌شد، از هشت ماه پیش با وجود اینکه دارو از طرف شرکت تأمین است اما ارز دولتی نمی‌دهند تا داروها آزاد شوند و به دست مصرف‌کننده برسند.»
این کارمند شرکت داروسازی که خواست نامش منتشر نشود، در ادامه اظهارات خود به زمانه می‌گوید:
«برای مثال این دارو (سروتاید) که در بین بیماران تنفسی به “اسپری بنفش” معروف است، در زمان تحریم‌ها هم وارد می‌شد. یعنی حتی این مسأله یک درصد هم ربطی به تحریم ندارد. حرفی که در جلسات شرکت مدام بر آن تأکید داشتند که کسی متوجه نشود، این بود که ارز دولتی (داروهای خارجی) حذف می‌شود و به تبع آن، داروی ایرانی چون مواد اولیه بیشتر آن‌ها وارداتی هستند، گران می‌شوند.»
تحریم دارو و قاچاق معکوس
در سال‌های اخیر تأمین و توزیع دارو از یک سو با کمبودهایی همراه بوده و از سوی دیگر قاچاق معکوس از مواردی بوده که همواره مقامات دولتی به آن اشاره داشتند اما اینکه تحریم‌های بین‌المللی تا چه اندازه بر واردات دارو تأثیرگذار بوده است موضوعی‌ست که حسن نایب هاشم درباره آن می‌گوید:
«این تحریم‌ها تا حدی بر واردات دارو تأثیرگذار بوده‌اند، به دو شکل: یکی اینکه در اثر تحریم‌ها میزان ارزی که وارد کشور شده کاهش پیدا کرده است و بخشی از این ارز می‌توانست به واردات دارو اختصاص پیدا کند. دوم اینکه برخی از شرکت‌ها بر خلاف مصوبات بین‌المللی مانند اینکه غذا و دارو شامل تحریم‌ها نمی‌شوند، پیش‌دستی، محافظه‌کاری یا ملاحظه‌کاری کردند.»
این پزشک در همین ارتباط با اشاره به یکی از شرکت‌های سوئدی که برای بیماران مبتلا به بیماری “پروانه‌ای” (EB)، پانسمان تهیه می‌کند، می‌گوید:
«یک شرکت سوئدی که ما در جریان برخورد با آن بودیم، به خاطر یک سری از ملاحظات از ارسال پانسمان به ایران خودداری کرد و این اقدام خود سبب می‌شود که بیماران مبتلا به بیماری “پروانه‌ای” که کودکان هستند، آسیب ببینند. بنابراین بی‌تأثیر نیست اما در کنار این‌ها، چیزی که بیشتر تأثیرگذار است فساد گسترده داخل حکومت است که بر مبنای شاخص‌های شفافیت جهانی از فاسدترین کشورهای جهان است.»
به گفته نایب هاشم، وجود فساد در داخل حکومت باعث می‌شود که ما با قاچاق معکوس دارو مواجه باشیم و حتی داروهایی که با ارز ۴۲۰۰ تومانی وارد می‌شوند به کشورهای اطراف قاچاق شوند:
«مافیای دارو در کنار سپاه، بیت رهبری و ارگان‌هایی که مربوط به سپاه هستند، باعث شده که این فساد گسترده به صورتی باشد که کاسبان تحریم که این افراد فاسد هستند از این تحریم‌ها سود ببرند و فشار بیش از پیش بر مردم وارد شود.»