ورود دختران ممنوع

«روبه‌روی مدرسه ما یک ورزشگاه بود، زنگ‌های ورزش به سالن سرپوشیده آن می‌رفتیم. نمی‌دانید چه لذتی داشت وقتی اجازه می‌دانند بدون مانتو و با لباس فرم ورزشی از مدرسه تا ورزشگاه راه برویم. برای رفتن به سالن سرپوشیده باید از حاشیه زمین چمن رد می‌شدیم که محل اختصاصی بازی پسرها بود. هر وقت از آنجا رد می‌شدیم ناخودآگاه قدم‌هایمان را آهسته می‌کردیم که دیرتر به سالن برسیم. می‌دانستیم مثل پسرها امکان بازی در زمین چمن را نخواهیم داشت برای همین با خشم به آن‌ها نگاه می‌کردیم. یکبار باران آمد پسرها هم آمدند داخل سالن سرپوشیده و ما خوشحال بودیم از اینکه آن‌ها هم مجبور شدند مثل ما در سالن سرپوشیده ورزش کنند اما گفتند نمی‌شود هم‌زمان دخترها و پسرها در سالن باشند، در نتیجه کلاس ورزش ما کنسل شد و ما را به مدرسه بازگردانند تا پسرها بتوانند در سالن ورزش کنند.»

این‌ها بخشی از خاطرات دو سال پیش عسل ۱۵ ساله است که در مشهد سکونت دارد. او یکی از هزاران دختر نوجوانی است که از حقوق برابر با پسران برای استفاده از فضاهای شهری برخوردار نیست. وضعیتی شبیه به او را درسا دختری ۱۳ ساله در تهران دارد؛ درسا یک ورزشکار حرفه‌ای است و دوست دارد فوتبالیست شود:

«زمین بازی محل ما همیشه در اختیار پسرهاست، یک بار که هیچکس آنجا نبود با دوستانم رفتیم که فوتبال بازی کنیم، نیم ساعت نشده بود که چند تا پسر آمدند و به ما گفتند بروید بیرون، قبول نکردیم و به آن‌ها گفتیم شما زمین را نخریده‌اید، می‌خواستند به زور ما را بیرون کنند، سر و صدایمان بالا رفت، چند نفر از اهالی محل آمدند و به ما گفتند زمین مال پسرهاست شما باید بروید بیرون.» درسا می‌گوید او و دوستانش خاطره آن روز تلخ را هیچ‌وقت فراموش نمی‌کنند.

دختران نوجوان در شهرهای ایران، از این دست خاطرات تلخ که یادآور محرومیت آن‌ها از حقو‌ق‌شان است کم ندارند، صبا ۱۶ ساله یکی از همین دختران است که در منطقه ملک شهر اصفهان با خانواده‌اش زندگی می‌کند و می‌گوید همیشه مانعی وجود داشت تا باعث شود ما نتوانیم آن‌طور که دوست داریم بازی و تفریح کنیم:

«از مدرسه که تعطیل می‌شدیم همگی با هم می‌رفتیم پارک سر خیابان، یا سرسره و تاب‌ سوار می‌شدیم یا دنبال هم می‌کردیم. اینکه موقع دویدن و بازی مقنعه‎‌هایمان از سرمان می‌افتاد و باد به موهایمان می‌خورد، خیلی حال خوبی داشت ولی اغلب مواقع یا گشت ارشاد سر می‌رسید و به ما تذکر می‌داد یا ناظم و مدیر مدرسه و یا بعضی افراد مسن سال در پارک با ما دعوا می‌کردند و می‌گفتند شما دخترهای جلفی هستید. نمی‌دانستیم چرا به ما می‌گویند جلف، ما فقط می‌خواستیم بازی کنیم. آن‌قدر اذیت شدیم که قید بازی در پارک و خیابان را زدیم و تصمیم گرفتیم در خانه‌هایمان دور هم جمع شویم.»

فرهنگی که در تفکرات سلطه‌جویانه، قلدرمآبانه و مردسالار ریشه دارد و از حاکمیت نیز مهر تایید گرفته و می‌گیرد، حق برخورداری دختران را از فضاهای شهری به رسمیت نمی‌شناسد و حضور آن‌ها را برای ورزش، تفریح و بازی در فضاهای شهری و عمومی هنجارشکنی تلقی کرده و سعی ‌می‌کند مانع آن شود؛ رها ۱۹ ساله دوچرخه‌سوار است و در خیابان‌ها و معابر عمومی شهر بارها با این موانع مواجه شده:

«یک‌بار نشد من با آرامش در خیابان دوچرخه‌سواری کنم. یا باید مزاحمت‌های خیابانی را تحمل کنم یا بوق‌های ممتد ماشین‌ها را پشت سر خودم. تا حالا چند بار هم از گشت ارشاد و پلیس تذکر گرفته‌ام. حالا چند وقتی است که کاملا با لباس پسرانه با دوچرخه بیرون می‌آیم؛ کلاه و عینک می‌گذارم که چهره‌ام مشخص نباشد و متوجه نشوند دختر هستم.»

کودکان و حق بازی و تفریح

بازی و تفریح یکی از نیازهای اساسی و اولیه کودکان، است که در رشد ذهنی، جسمی و روحی آن‌ها تاثیر مثبت دارد و در نتیجه آن فرایند یادگیری کودک شکل می‌گیرد. ماده ۳۱ پیمان‌نامه جهانی حقوق کودک، حکومت‌های عضو را متعهد کرده حق کودک را برای بازی، سرگرمی، آسایش و استراحت به رسمیت بشناسند و برای انجام فعالیت‌های فرهنگی هنری و همچنین اوقات فراغت و سرگرمی کودکان، اقدامات مناسب را به خصوص در نزدیکی محل سکونت آن‌ها انجام دهند.

در واقع کنوانسیون حقوق کودک دولت‌ها را موظف کرده شهرها و فضاهای عمومی را به گونه‌ای که پاسخگوی نیازهای کودکان باشند، مناسب‌سازی کنند. امکانات شهری و فضاهای عمومی باید فارغ از جنسیت، نژاد و مذهب به‌طور مساوی در اختیار همه کودکان قرار بگیرد. ایجاد فضاهای اختصاصی برای گروه‌های مختلف از جمله کودکان در شهرها آنجا اهمیت می‌یابد که بدانیم جمعیت شهرنشین جهان با سرعت در حال افزایش است.

کودکان و حق استفاده از فضاهای شهری

براساس برآوردهای سازمان ملل متحد تا سال ۲۰۵۰ میلادی بیش از ۷۰ درصد از جمعیت جهان در شهرها سکونت خواهند داشت. برنامه اسکان بشر سازمان ملل اعلام کرده درصورتی‌که دولت‌ها زیرساخت‌های لازم را برای توسعه شهرها در دستور کار قرار ندهند و به نیازهای گروه‌های مختلف اجتماعی توجه ویژه نداشته باشند در آینده‌ای نزدیک با تهدیدات و چالش‌هایی روبه‌رو خواهند شد که مسیر توسعه کشورها را مسدود و سلامت جسم و روح شهروندان را با مخاطرات جدی مواجه می‌کند.

یکی از کارهایی که دولت‌ها در جهت اصلاح زیرساخت‌های شهری باید انجام دهند، توجه به نیازهای کودکان و حقوق آن‌ها در استفاده از فضاهای عمومی است. به گونه‌ای که کودکان اعم از دختر و پسر به‌صورت برابر بتوانند از امکانات شهری استفاده کنند.

شهرها و فضاهای عمومی برای کودکان هم می‌توانند الهام‌بخش و شادی‌آفرین باشند و هم می‌توانند قدرت خلاقیت و امکان رشد طبیعی را از آن‌ها سلب کنند؛ بنابراین در صورتی‌که امکانات شهری به‌صورت مناسب، ایجاد و توزیع شده باشند فرصت هستند و در غیر این صورت برای کودکان تهدید به شمار می‌روند به خصوص وقتی‌که در آن‌ها این حس را القا کنند که از حقوق برابر برخوردار نیستند؛ نظیر آنچه در شهرهای ایران بر کودکان و نوجوانان دختر حادث می‌شود.

دختران و حق بهره‌مندی از فضاهای شهری

در اغلب ‌شهرهای ایران، کودکان در خانه‌های آپارتمانی کوچکی زندگی می‌کنند که امکان هرگونه تحرک، خلاقیت و هیجان را از آن‌ها می‌گیرد و این در حالی است که در فضاهای عمومی شهر هم به نیازهای اساسی آن‌ها توجه کافی نشده است. به جز مراکزی مثل باغ کتاب تهران که فقط ساکنان مناطقی خاص به آن دسترسی دارند و کلوپ‌های بازی که در اختیار قشر برخوردار جامعه است، دیگر امکانات تفریحی برای کودکان در شهرها به زمین‌های بازی در برخی مناطق و محوطه‌هایی در پارک‌های محلی، محدود می‌شود. در این میان کودکان دختر به دلیل جنسیت در معرض تبعیض مضاعف نیز هستند و نمی‌توانند همانند پسرها از امکانات تفریحی شهر استفاده کنند. دختران نوجوان موظف هستند با رعایت حجاب در اماکن عمومی ظاهر شوند و بازی کردن، دویدن، دوچرخه‌سواری و تحرک آن‌ها در معابر عمومی به منزله زیر پا گذاشتن هنجارهای اجتماعی محسوب می‌شود حال آنکه دختران نیز همچون پسران در صورتی مسیر طبیعی رشد را طی خواهند کرد که به نیازهای اساسی آن‌ها همچون بازی، سرگرمی و تفریح پاسخ مثبت داده شود.

الزام کودکان و نوجوانان دختر به رعایت موازین شرعی و هنجارهای سنتی، علاوه بر اینکه مصداق بارز خشونت علیه کودکان محسوب می‌شود، زمینه‌ساز بروز بیماری‌های مختلفی نیز هست چنانچه طبق آمار ارائه شده از سوی برخی مسئولان، در حال حاضر ۷۶ درصد از دانش‌آموزان دختر در ایران از کمبود ویتامین دی رنج می‌برند. ویتامین دی بر اثر تابش مستقیم نور خورشید در بدن ساخته می‌شود و دختران دانش‌آموز ایرانی به دلیل اجبار به رعایت حجاب و محروم ماندن از تابش نور آفتاب، دچار کمبود این ویتامین می‌شوند که پوکی استخوان، تضعیف سیستم ایمنی بدن، دردهای عضلانی و افسردگی از جمله عوارض آن است.

در جامه مدنی همه شهروندان حقوق برابر دارند و کالبد فضاهای عمومی باید به‌گونه‌ای طراحی شود که امکان بهره‌مندی را برای همه فراهم کند اما در جامعه سیاسی و دینی، از آنجا که گروه‌های اجتماعی از حقوق برابر برخوردار نیستند، توزیع امکانات نیز به شکل برابر انجام نمی‌شود. در چنین جامعه‎‌ای با تکیه بر سنت، مذهب، فرهنگ و هنجارهای اجتماعی، فضاهای شهری به‌گونه‌ای طراحی و جانمایی می‌شود که کارکرد اختصاصی دارد و در تملک مردان است؛ بنابراین کاهش حضور زنان و دختران را در پی خواهد داشت. در چنین جامعه‌ای شکل و نحوه حضور زنان و دختران، مطابق با هنجارهای اجتماعی و دینی است و در جهت القای این مفهوم که آن‌ها شهروندان درجه دو هستند و اولویت کمتری دارند.

سرخوردگی، خشم، بیماری‌های جسمی و روحی ناشی از عدم تحرک کافی، گرایش به رفتارهای پرخطر و افسردگی تنها بخشی از عوارضی است که کودکان دختر را به دلیل تحمیل نابرابری‌ها در استفاده از امکانات و فضاهای شهری تهدید می‌کند.

کودکان دختر نیاز و حق دارند که از فضاها و امکانات شهری همچون پسران بهره‌مند شده و در مسیر طبیعی رشد قرار بگیرند. در صورتی‌که نیاز آن‌ها به تفریح، سرگرمی و بازی در فضاهای شهری نادیده انگاشته یا با ممانعت مواجه شود، فرآیند رشد طبیعی آن‌ها مختل خواهد شد و این اختلال هم برای فرد و هم برای جامعه‌ خطرآفرین است. با این‌همه از نگرشی که در حاکمیت وجود دارد و نیز عملکرد برنامه‌ریزان شهری چنین برمی‌آید که اراده‌ای برای پاسخگویی به نیازهای کودکان دختر و به رسمیت شناختن حقوق آن‌ها در شهرها وجود ندارد و این در حالی است که کشورهای جهان عزم خود را جزم کرده‌اند که هرگونه نابرابری جنسیتی و خشونت علیه کودکان را پایان ببخشند.

توانمند سازی دختران و نقش سیاست‌گذاران

توجه ویژه به حقوق کودکان، مبارزه با هرگونه تبعیض علیه زنان و دختران و توانمندسازی آن‌ها از جمله اهداف سند ۲۰۳۰ است که در ایران با مخالفت و ممانعت جدی روبه‌رو شد. کشورهای امضا کننده این قطعنامه جهانی، متعهد شده‌اند تا سال ۲۰۳۰ میلادی ضمن سرمایه‌گذاری مطمئن بر روی کودکان، موانع موجود بر سر راه تساوی جنسیتی را برداشته و با همه اشکال نابرابری و تبعیض علیه دختران مبارزه کنند؛ چرا که بهره‌وری بهینه از توانمندی‌های انسانی و تحقق توسعه پایدار، در شرایطی که نیمی از جامعه از فرصت‌ها و حقوقی که به آن‌ها تعلق می‌گیرد، محروم باشند، ممکن نخواهد بود. بدیهی است که مبارزه با همه اشکال خشونت و نابرابری علیه دختران، از جمله حق برخورداری مساوی آ‌ن‌ها از امکانات و فضاهای شهری در سایه مشارکت و همکاری مردان و پسران محقق خواهد شد.

تحقق کامل تساوی جنسیتی دو ضلع دیگر نیز دارد، ضلع نخست دختران و زنان هستند که باید برای احقاق حقوق از دست رفته خود تلاش کنند و ضلع دیگر سیاست‌گذاران، برنامه‌ریزان و مدیران شهری هستند که باید حقوق و جایگاه دختران را در فضاهای شهری در نظر بگیرند. بازی، تفریح و فعالیت خلاق حق همه کودکان اعم از دختر و پسر و کشورهای عضو پیمان‌نامه جهانی حقوق کودک که ایران نیز آن را به امضا رسانده، موظف هستند حق کودک را برای بازی، سرگرمی، آسایش و استراحت به رسمیت بشناسند و برای انجام فعالیت‌های فرهنگی هنری و همچنین اوقات فراغت و سرگرمی کودکان، اقدامات مناسب را به خصوص در نزدیکی محل سکونت آن‌ها انجام دهند.