عربستان سعودی با انتظار تغییر جدی در سیاست خارجی واشنگتن در قبال جهان عرب، این روزها در حال تجدیدنظر در روابط منطقه‌ای خود است. ریاض در چند هفته گذشته با تغییر رویکرد نسبت به ترکیه و قطر، صف‌آرایی جدیدی را آغاز کرده. آنکارا و دوحه به تلاش‌های آشتی‌جویانه عربستان سعودی واکنش مثبتی نشان داده‌اند.
سایت المانتیور در گزارشی از تغییرات جدید در سیاست خارجی عربستان سعودی خبر داده است.
تنش‌های دوجانبه میان ریاض و آنکارا در سال ۲۰۱۸ با قتل جمال خاشقچی، روزنامه‌نگار معترض سعودی در کنسولگری عربستان در استانبول بالا گرفت. سلمان بن عبدالعزیز آل سعود، پادشاه سعودی، یک روز قبل از نشست گروه ۲۰ که ماه گذشته در ریاض برگزار شد، با رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه تماس تلفنی گرفت و هر دو طرف در مورد «باز نگه داشتن کانال‌های گفت‌وگو» توافق کردند.
بهبود روابط عرستان سعودی و ترکیه
از آن زمان، روابط عربستان سعودی و ترکیه تا حدودی بهبود یافت؛ ریاض تحریم کالاهای ترکیه را کنار گذاشت و در زلزله ازمیر به آنکارا کمک کرد. در ماه اکتبر امسال صادرات ترکیه به پادشاهی سعودی ۱۶ درصد کاهش یافته بود. مولود چاووش‌اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه ۲۷ نوامبر در یادداشتی در توییتر با نگاهی مثبت به روابط دو کشور نوشت:
«همکاری مستحکم میان ترکیه و عربستان سعودی نه تنها برای کشورهای ما بلکه برای کل منطقه مفید خواهد بود.»
جو بایدن، رئیس جمهوری منتخب آمریکا، در جریان کارزار انتخاباتی خود قول داده بود روابط خود را با ریاض مورد بازبینی قرار دهد. بایدن همچنین خواستار قطع کمک‌های نظامی آمریکا به عربستان سعودی در جنگ یمن بود. اکنون به نظر می‌رسد که ریاض مجبور شده است پس از موفقیت بایدن در انتخابات ریاست جمهوری، جهت سیاست خارجی خود را تغییر دهد.
پادشاه عربستان سعودی و محمد بن سلمان، ولیعهد این کشور تنها پس از ۲۴ ساعت از اعلام پیروزی جو بایدن در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا، انتخاب او را تبریک گفتند در حالی‌که بسیاری از کشورهای عربی زودتر از آن‌ها این پیروزی را به بایدن تبریک گفته بودند.
بایدن سال گذشته در جریان مبارزات انتخاباتی خود اردوغان را هم مورد انتقاد قرار داد و او را «خودکامه» خواند. انتظار می‌رود آنکارا نیز برای تنظیم مجدد روابط خود با واشنگتن موضع معتدل‌تری اتخاذ کند.
میتات رنده، سفیر پیشین ترکیه در قطر، گفته است انگیزه برای نزدیک شدن عربستان سعودی و ترکیه «ورود جو بایدن است. سعودی‌ها باید برای یک رفتار متفاوت توسط دولت بایدن آماده شوند، بنابراین سعودی‌ها و همچنین ترکیه‌ای‌‌ها وخیم شدن روابط را درک کردند و بحران در روابط دوطرف پایدار نیست.» با این وجود معضل جدید تحریم‌هایی است که دولت دونالد ترامپ، رئیس جمهوری کنونی آمریکا برای خرید سامانه‌های دفاعی اس‌ـ۴۰۰ روسیه علیه ترکیه اعلام کرده است.
بازسازی روابط با قطر
المانیتور نوشته است:
«سیاست جدید پادشاهی سعودی می‌تواند پس از سال‌ها رقابت منطقه‌ای و اختلافات، صلح را به خاورمیانه نزدیک کند، در حالی که پیامدهای عمده دیگری نیز دارد.»
به‌نوشته المانیتور، نخست آن‌که سیاست جدید می‌تواند نقطه عطفی برای عربستان سعودی و امارات متحده عربی باشد.
اقناع ابوظبی برای پایان دادن به اختلاف با دوحه همچنان برای ریاض یک چالش است. یوسف العتیبه، سفیر امارات متحده عربی در آمریکا، به‌تازگی قطر را به ایفای «نقش قربانی» متهم کرد. او به کانال ۱۲ اسرائیل گفت:
«من فکر نمی‌کنم [شکاف شورای همکاری خلیج فارس] به این زودی‌ها حل شود، فقط به این دلیل که فکر نمی‌کنم تأملی در این زمینه وجود داشته است.»
عربستان سعودی، امارات متحده عربی، مصر و بحرین پنجم ژوئن ۲۰۱۷ روابط دیپلماتیک خود را با قطر قطع کردند و مرزهای زمینی و حریم هوایی خود را به روی این کشور بستند. این کشورها فهرستی از ۱۳ خواسته خود را مطرح کردند که قطر با آن‌ها مخالفت کرد، از جمله بستن شبکه تلویزیونی الجزیره، بستن یک پایگاه ترکیه، قطع رابطه با اخوان المسلمین و کاهش روابط با ایران، کشوری که یک میدان بزرگ گازی مشترک با قطر دارد. ایران در واکنش به این تحولات آسمان خود را در اختیار پروازهای دوحه قرار داد و به این ترتیب حصر قطر شکست. اما اوایل این ماه ریاض اعلام کرد حل اختلافات با قطر دور از دسترس نیست.
با این حال ۱۷ دسامبر / ۲۷ آذر منابع آگاه به خبرگزاری رویترز گفتند اجلاس سالانه کشورهای عرب خلیج فارس به دلیل حل نشدن اختلافات عربستان سعودی و متحدانش با قطر، به ماه ژانویه موکول شد.
هنوز نشانه‌هایی از تغییر موضع امارات متحده عربی وجود دارد. یوسف العتیبه ۸ دسامبر / ۱۸ آذر در اظهار نظری خاطرنشان کرد که برای حل اختلافات «گام‌های کوچک پیشرفت» وجود دارد. سفیر امارات در آمریکا گفت:
«نلاش‌های زیادی برای نوعی کاهش تنش‌ها وجود دارد. اگر چنین باشد، من فکر می‌کنم امیدوارکننده است و این بخت وجود دارد که شما حداقل بتوانید فرایند تنش‌زدایی را آغاز کنید.»
امارات متحده عربی همچنین سیاست خارجی آنکارا در منطقه را هم تأیید نمی‌کند. این روزها ریاض از موضع امارات و اسرائیل در برابر ایران نیز فاصله گرفته است و به نظر می‌رسد که می‌خواهد این سیاست را به تنهایی به پیش ببرد. این جلوه‌های در حال رشد را می‌توان در مورد جنگ یمن و حضور ائتلاف عربستان سعودی و همچنین نقش امارات متحده در لیبی مشاهده کرد.
به‌گفته کریستین کواتس اولریشسن، یکی از کارشناسان ارشد خاورمیانه در مؤسسه سیاست‌گذاری بیکر دانشگاه رایس، عربستان سعودی متوجه شد که پس از حملات سپتامبر ۲۰۱۹ به آرامکو، شرکت ملی نفت سعودی، قطر مشکل منطقه نیست. اولریشسن به بلومبرگ گفت:
«شوک حملات [به آرامکو] و عدم پاسخ آشکار آمریکا به آن‌ها، منجر به این ارزیابی شد که تهدید واقعی برای امنیت عربستان سعودی نه از دوحه بلکه از سوی دیگر بازیگران منطقه است.»
المانیتور دومین مورد از تحلیل خود را درباره دولت جدید واشنگتن که درماه ژانویه روی کار خواهد آمد نوشته و گفته است با ایفای نقشی سازنده از سوی ریاض برای پایان دادن به برخی از مهم‌ترین چالش‌ها، دولت جو بایدن می‌تواند با منطقه‌ای آرام‌تر روبه‌رو شود.
پایان دادن به محاصره قطر از آن‌جا که پایگاه هوایی العدید، بزرگترین پایگاه نظامی آمریکا در خلیج فارس، در این کشور قرار دارد، در رأس سیاست هر دو تیم ترامپ و بایدن قرار گرفته است. شکاف منطقه‌ای دوحه را منزوی کرده، ارتباط این کشور را با همسایگان نزدیک خود را کاهش داده و منافع آمریکا در منطقه را با مشکل روبه‌رو کرده است.
بازگشایی حریم هوایی و مرزهای زمینی برای دوحه می‌تواند از اولین اقدامات برای بازسازی اعتماد از دست‌رفته با ریاض قلمداد شود. قطر با استفاده از حریم هوایی ایران برای هواپیماهای خود، مجبور شده است میلیون‌ها دلار به تهران بپردازد که این امر مانع اثربخشی تحریم‌های آمریکا علیه ایران می‌شود. باز شدن آسمان عربستان سعودی بر روی هواپیماهای قطر سبب می‌شود جمهوری اسلامی از درآمد ۱۰۰ میلیون دلاری که دوحه برای استفاده از آسمان ایران پرداخت می‌کند محروم شود. مقام‌های آمریکایی نه تنها از این مسئله بلکه از احتمال گروگان‌گیری آمریکایی‌ها در هنگام پرواز هواپیماهای قطر بر فراز خاک ایران بیم دارند.
از سوی دیگر، کاهش تنش‌ها در خاورمیانه به دولت جدید آمریکا فضایی برای مذاکره مجدد در مورد توافق هسته‌ای با ایران می‌دهد. در انتها واشنگتن احتمالاً به عربستان سعودی آزادی عمل می‌بخشد زیرا این کشور یکی از کشورهای مهم خلیج فارس است و ریاض نیز روی این نکته مثبت حساب باز کرده است. بنابراین، اگر محاصره قطر در خلیج فارس پایان یابد، عربستان سعودی می‌تواند بار دیگر مورد توجه واشنگتن قرار گیرد.
سرانجام، این اقدامات سعودی شبیه لابی‌ای می‌ماند که از آن طریق بتواند توافق‌نامه جدید عادی‌سازی روابط با اسرائیل موسوم به توافق آبراهام را نپذیرد. ریاض تمایلی به ورود به توافق‌نامه آبراهام ندارد و از میان برداشتن شکاف‌ها با آنکارا و دوحه برای آن از اولویت برخوردار است. محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، وزیر امور خارجه قطر گفته بود:
«داشتن یک جبهه متحد [عرب] برای مطرح کردن منافع فلسطینی‌ها به‌منظور پایان دادن به اشغال بهتر است.»
ظاهراً ریاض در صورت تحقق روابط رسمی با اسرائیل نمی‌تواند فشار داخلی در کشور خود را تحمل کند، از این رو ناگزیر از توافق‌نامه آبراهام دوری می‌کند اما می‌تواند با برخی حمایت‌های منطقه‌ای این کار را انجام دهد. بنابراین، با بهبود روابط عربستان سعودی، قطر و ترکیه، توافق‌نامه آبراهام می‌تواند به پس‌زمینه تبدیل شود.