باران، نام تنها بچه شامپانزه یتیم ایران است. زیر چشم‌های سیاه و درشتش، نگاه غمگینی را می‌شود حس کرد. بچه شامپانزه بانمکی که عمر کوتاهش تا به امروز سراسر تقلا برای زنده ماندن بوده است. زودتر از موعود به دنیا آمد، همان روز اول توسط خانواده‌اش پس زده و تن کوچکش زخمی شد. معلوم نیست اگر مادرخوانده‌اش او را در انکوباتور نگه نمی‌داشت و سه سال شبانه‌روز پرستارش نبود، حالا چه بر سرش می‌آمد؟ این تابستان برایش پر از ناامنی بود، چرا که هنوز نمی‌داند سرنوشتش چه خواهد شد: زندگی کردن یا زنده ماندن.
باران، بچه شامپانزه سه ساله و پرستارش ایمان معماریان
از “باران” تنها شامپانزه یتیم ایران چه می‌دانیم؟
داستان وجود شامپانزه‌ها در باغوحش تهران به ۶۰ سال پیش برمی‌گردد، زمانی که آقای دولت‌شاهی صاحب باغوحش تهران واقع در خیابان پهلوی بالای میدان ونک، به سبب روابطی که داشت، تعدادی شامپانزه را از کشور کامرون به ایران آورد. ایمان معماریان، دامپزشک سابق باغ وحش ارم، در یک لایو اینستاگرامی درباره تاریخچه شامپانزه‌ها در ایران چنین توضیح داده:
«حیوانات باغوحش تهران محیط بسیار نامناسبی نگهداری می‌شدند و در یک شب زمستانی، تمام شامپانزه‌هایی که از کامرون به ایران آورده شده بودند، به دلیل نشت گاز می‌میرند، به‌جز یک شامپانزه به نام پرویز.»
موقعیت باغوحش تهران بر روی نقشه – عکس از صفه فیس‌بوک تهران پریروز
پرویز که تنها بازمانده این حادثه بود، در زمان جوانی‌اش بسیار مورد آزار و اذیت و بهره‌کشی‌های مختلف قرار گرفت، حتی در فیلم‌های سینمایی زمان شاه از او استفاده می‌کردند. در نهایت دولت‌شاهی، صاحب باغوحش تهران، در سفر مجدد به کامرون یک ماده شامپانزه از همان گونه پرویز را با خودش به ایران آورد که نام او را «شیرین» گذاشتند. شیرین و پرویز بعدها صاحب هشت بچه شدند، همان هشت شامپانزهای که اکنون در باغوحش ارم نگهداری می‌شوند. در واقع «باران» نوه آنها است.
بعد از یائسه شدن شیرین، شمسی کوچک‌ترین فرزند خانواده شامپانزه‌های ارم باردار شد و همین موضوع باعث عصبانیت شیرین و گروه شامپانزه‌ها می‌شود. «باران» در اردیبهشت ۹۶ و بعد از گذشت ۱۵ سال اولین شامپانزهای بود که در باغ وحش ارم به‌دنیا آمد. گروه شامپانزه‌ها به دلیل مشکلات روانی بسیاری که به‌واسطه شرایط نامناسب باغ وحش و نحوه نگهداری و محیط‌شان به آنها دچار شده بودند، روی خوش به باران نشان ندادند و او را نپذیرفتند.
تصویر پرویز در فیلم‌های زمان شاه
به گفته ایمان معماریان، دامپزشک سابق ارم در گفت‌وگو با پایگاه خبری-تحلیلی حکیمِ مهر به تاریخ اول شهریور ۹۹، شامپانزه‌های باغوحش ارم چند گروه هستند که درگیری‌های زیادی میان‌شان وجود دارد و همین موضوع باعث شد باران دوران طفولیت ناامنی را پشت سر بگذراند. همچنین در روزهای اولیه زندگی باران، زمانی که نوزاد کوچکی در خانواده شامپانزه‌های ارم بود، خصومت شیرین و فرزندانش متوجه او شد.
باران هم نارس به‌دنیا آمده و هم شرایط چالش‌برانگیزی را بین مرگ و زندگی پشت سر می‌گذراند. شامپانزه‌های باغ وحش ارم به دلیل نگهداری در شرایط نامناسب قفس، خوی وحشی‌گری پیدا کرده‌اند و طی ۱۹ سال گذشته هر بچه شامپانزهای که به دنیا آمده بود را به قتل رساندند. این تنها باران بود که توانست با کمک ایمان معماریان از فضای پر تنش خانواده‌اش جان سالم به در ببرد.
این شامپانزه به دلیل ناتوانی‌هایی که در سیستم تنفسی داشت، یک ماه در انکوباتور نگهداری شد و پس از آن به علت عدم تکامل سیستم بَلع برای تغذیه از لوله معده برایش استفاده می‌شد. از این جهت به دلیل شرایط خاصی که داشت، مسئولیت نگهداری از او در همان ابتدا با ایمان معماریان، دامپزشک سابق ارم بود. در نهایت زمانی که امکان نگهداری باران در باغوحش مهیا نبود و احتمال می‌رفت که در آنجا بمیرد، او را با بدن و روحیه‌ای زخمی و معده‌اش که خونریزی کرده بود، به شرط تقبل تمام هزینه‌های نگهداری و درمانش توسط ایمان معماریان، جهت مراقبت به او سپردند.
سرگشتی باران میان سازمان‌ها و مدیران ناکارآمد
باران سه سال گذشته را در منزل شخصی ایمان معماریان سپری کرده است و به گفته معماریان تمام هزینه‌هایش که بسیار بالا بود را شخصا تقبل کرده است. حال با تمام این تفاسیر، سازمان حفاظت محیط زیست استان تهران اصرار دارد که باران، با وجود شرایط اسفباری که پشت سر گذاشته، دوباره به باغوحش ارم، که یکی از هلدینگ‌های زیر مجموعه بنیاد مستضعفان است برگردانده شود. تنها راهکار این سازمان نگهداری باران در همان قفس‌های نامناسب باغوحش ارم است، جایی که مشکلات روانی بسیاری برای خانواده او به وجود آورده.
امیر الهامی، مدیر باغ وحش ارم تهران ادعا کرده بود باران در بهمن ماه ۹۸ به صورت غیرقانونی و بدون مجوز از باغ وحش خارج شده و محیط مناسب برای نگهداری او همان باغ وحش است. اما ایمان معماریان که سابقا دامپزشک باغ وحش ارم بوده و با آن مجموعه آشنایی کامل دارد، می‌گوید نه تنها باران کاملا قانونی و با اجازه با مدیریت قبلی باغوحش به او سپرده شد، بلکه خواستار انتقال این بچه شامپانزه آسیب‌پذیر به زیستگاه مناسبی شبیه باغ وحش است، اما نه باغ وحش ارم.
ایمان معماریان در گفت‌وگو با تابناک جوان در این باره گفته:
«در پارک ارم جایگاه نامناسبی برای شامپانزه‌ها وجود دارد که قرار بود این جایگاه درست شود، اما نشده. این جایگاه به سه قسمت تبدیل شده و در آن سه گروه از شامپانزه‌ها زندگی می‌کنند. این محیط بسیار نامناسب و تنگ و تاریک است و همین موضوع سبب شده گروه شامپانزه‌ها مشکلات عصبی برایشان ایجاد شود.»
اما مدیریت باغ وحش ارم به جای رسیدگی به شرایط باران و خواسته‌های پرستارش، با طرح شکایتی علیه ایمان معماریان در تاریخ ۲۳ فروردین ۹۹، ضمن رد ادعاهای معماریان مبنی بر نامناسب بودن فضای نگهداری شامپانزه‌ها، خواستار بازگشت باران به مجموعه ارم شد.
این طرح شکایت در حالی است که شرایط باران به قدری نیاز به مراقبت شدید داشت که معماریان می‌بایست او را همه جا با خود ببرد و به گفته او حتی زمانی که کوچک‌تر بود در جلسات سازمان محیط زیست هم مجبور می‌شد باران را همراه خودش ببرد، چرا که نیازمند مراقبت بود.
باران گونه بومی کامرون است و متخصص و کارشناس مربوط به این گونه از شامپانزه‌ها در ایران وجود ندارد و ممکن است با تجویز یا تشخیص راهکارها و مراقبت‌های نادرست زندگی‌اش نابود شود. مانند زمانی که در باغوحش صفادشت بود، به اشتباه موهای دستش را تراشیدند، زیرا فکر می‌کردند که به قارچ پوستی مبتلا شده است. بنابراین این شامپانزه باید در محیطی مناسب که یک متخصص گونه‌های مختلف حیوانات در کنارش باشد، مانند یتیم‌خانه شامپانزه‌ها نگهداری شود. باید افزود که ایران فاقد یتیم‌خانه شامپانزه‌ها است.
هدف «یتیم‌خانه‌های شامپانزه‌ها» در سراسر دنیا این است که شانس دیگر‌ی برای زندگی سالمِ گروهی به بچه شامپانزه‌هایی بدهند که به دلایل مختلف از گروه اجتماعی خانوادگی‌شان جدا مانده‌اند و به اصطلاح «یتیم» هستند.
معماریان پیش‌تر از مدیر عامل سابق باغ وحش ارم خواسته بود تا از متخصصین شامپانزه در اتحادیه باغ‌وحش‌ها استعلام بگیرند، بلکه به پیشنهاد آنها مشخص شود چه کاری باید برای این بچه شامپانزه انجام شود. به گفته معماریان اتحادیه باغ‌وحش‌ها در پاسخ چنین توصیه کرده بودند:
«این بچه شامپانزه نمی‌تواند به میان گروه پرخاشگر قبلی بازگردد، زیرا به آن آسیب می‌زنند و باید با آن کسی که به عنوان مادر خودش انتخاب می‌کند به گروه هم‌سالان خود ملحق شود.»
بر اساس توصیه اتحادیه باغ‌وحش‌ها، ظاهرا بهترین راه حل سپردن باران به یتیم‌خانه شامپانزه‌ها است.
شامپانزه‌ها ۹۶.۸ درصد شباهت ژنتیکی با انسان‌ها دارند و نزدیک‌ترین گونه حیوانی به انسان هستند که شرایط بد زندگی، محیط نگهداری، فشار روحی و روانی و تنهایی بر آنها تاثیر مستقیم می‌گذارد. وقتی تک و تنها بمانند به‌شدت عصبی و دچار مشکلات روانی شدیدی می‌شوند. اکثر مواقع تاثیر این آسیب‌ها چنان مخرب است، که حتی با بهبود شرایط هم قابل درمان نیستند.
وارد کردن شامپانزه‌های یتیمی مثل باران به گروه‌های شامپانزه‌های اجتماعی که از لحاظ روانی سالم باشند، بسیار دشوار است، چه برسد به زمانی که بخواهند شامپانزهای یتیم را وارد گروه‌هایی با مشکلات روانی مشهود کنند. طبعا با توجه به شرایط بحرانی باران، غیرعقلانی و غیرممکن است که به گروه پرخاشگر خانواده‌اش در ارم برگردد، چرا که قبل و بعد از او بچه شامپانزه‌های فامیل همگی توسط مادربزرگ و دایی‌ها از بین رفته‌اند.
بنا به گفته‌های فاطمه برنا، معاون مدیرکل و رییس اداره حفاظت محیط زیست شهر تهران در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان؛ باران در تاریخ ۴ تیر ماه ۱۳۹۹ با صدور حکم قضایی برای ادامه زندگی از ایمان معماریان باز پس گرفته شد و به زادگاهش، یعنی مجموعه باغ وحش ارم منتقل گردید.
از آنجا که بچه شامپانزه‌ها رشد کندی دارند، حداقل تا ۵ سالگی باید تحت حمایت مادر یا پرستار خود زندگی کنند. باران هم از این قانون مستثنی نیست و به اذعان بسیاری از کارشناسان محیط زیست، در صورت جدایی از سرپرستش، زندگی‌اش مدت زیادی طول نمی‌کشد. اما معماریان حدود یک‌ماه با توجه به شیوع ویروس کرونا در ایران و شرایط بسیار سخت، همچنان به صورت شبانه‌روزی در قفس‌های باغوحش ارم و در کنار باران زندگی کرد تا از او محافظت کند. اما دیری نپایید که این پرستار مسئول به ویروس کرونا مبتلا شد و ۱۲ مرداد ماه سال جاری به دلیل بیماری از روی ناچاری باغوحش را ترک کرد.
معماریان هنگام خروج از باغوحش نامه‌ای به اداره کل دامپزشکی استان تهران نوشت و درخواست کرد تا مجوز همراهی باران با او و خروجش از باغوحش تمدید شود تا بعد از گذران دوران نقاهتش در منزل و دوری از باران، جان این بچه شامپانزه به خطر نیافتد، اما تا به امروز هیچ مجوزی برای خروج باران و ادامه زندگی همراه با پرستارش صادر نشده است.
شهاب‌الدین منتظمی، مدیرکل دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست، در خصوص درخواست معماریان در گفت‌وگو با پایگاه تحلیلی حکیمِ مهر گفته بود:
«مالکیت باران با ارم است و هرگونه تصمیم‌گیری در مورد این شامپانزه سه ساله با مالک آن است حتی اگر نیاز به مراقبت شبانه‌روزی داشته باشند نباید خارج از محیط باغوحش باشند.»
در حقیقت سرنوشت این شامپانزه کوچک و بیمار همچنان در برزخِ بی‌مسئولیتی قرار گرفته است. شامپانزه‌ها در حالت طبیعی در محدوده سنی ۴ تا ۵ سالگی تشکیل گروه می‌دهند که اکنون باران به این سن نزدیک است، اما او در میان مدیران ناکارآمد سازمان حفاظت محیط زیست استان تهران و دامپزشکی که او را مادر خود می‌داند، سرگشته مانده است. نه می‌تواند با مادرخوانده‌اش از گروه هم‌جنسانش جدا بماند و نه می‌تواند در گروه خانوادگی خشن زادگاهش زنده بماند.
محمد داس‌مه، وکیل ایمان معماریان، هشتم تیر ماه سال جاری در گفت‌وگو با خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) با اشاره به شرایط باران و لزوم انتقال او به خارج از ایران بنا به درخواست ایمان معماریان گفته بود:
«طبق نظریه حدود ۱۰۶ دامپزشک و کارشناس حیات وحش در کشور و مدیر مسئول بازپروری پردیسان متعلق به سازمان حفاظت محیط زیست، همچنین دامپزشک سابق باغوحش ارم، دکتر اباذری، اتحادیه باغ‌وحش‌های اتحایه اروپا و ناظر بین‌المللی باغوحش ارم، معتقدند این باغوحش شرایط استاندارد برای نگهداری از باران را ندارد.»
از این‌رو بهترین گزینه در حال حاضر برای باران، انتقال به یتیم‌خانه‌های شامپانزه‌ها در کشورهای اروپایی مانند هلند و انگلستان است. محمد داس‌مه همچنین گفته بود هماهنگی‌های لازم برای ارسال باران به دنیای میمون‌ها در هلند انجام شده بود که این امر با اجازه مستقیم سازمان حفاظت محیط زیست و نظارت وزارت امور خارجه و مرجع قضائی امکان‌پذیر است:
«نامه رسمی به رئیس سازمان حفاظت محیط زیست کشور از این مراکز ارسال شد و این مراکز به صورت فنی راهکار دادند که باران باید به دنیای میمون‌ها بیاید.»
وکیل معماریان گفته با انتقال باران به خارج از ایران، مالکیت ایران روی شامپانزه همچنان حفظ می‌شود و می‌توان در آینده یک شامپنازه سالم از یتیم‌خانه تحویل گرفت؛ اما معلوم نیست چرا سازمان محیط زیست پای خود را در یک کفش کرده که باران را به باغوحش ارم بازگرداند. علی دقیقیان، مدیر‌عامل مجموعه فرهنگی و ورزشی ارم هم ادعا کرده با این انتقال باران مشکلی ندارد، ولی سازمان محیط زیست مجوز این نقل و انتقال را صادر نمی‌کند.
تصویری از قفس شامپانزه‌ها در باغوحش ارم
در نهایت بعد از انتصاب مدیر عامل جدید مجموعه ارم، هیچ کدام از درخواست‌های معماریان برای رسیدگی به وضعیت باران پیگیری نشد و در عوض کار به طرح شکایت علیه او کشیده می‌شود.
همچنین در راستای تلاش‌ها برای حفظ جان و سلامت باران، اتهام‌های علیه ایمان معماریان مطرح شده بود مبنی بر این که او می‌خواهد این بچه شامپانزه را حیوان خانگی کند، اما او بارها تاکید کرده شامپانزه حیوان خانگی نیست و قصد نگهداری شخصی از باران را ندارد، بلکه تنها دلیل نگهداری او در منزل شخصی‌اش، وضعیت جسمانی و نامناسب بودن قفس‌های باغ وحش ازم بود.
باغ‌وحش‌های نامناسب در ایران و کارزار نجات باران
اولین باغ‌وحشی که در ایران ساخته شد «مجمع‌الوحوش ناصری» ۱۵۰ سال پیش به فرمان ناصرالدین‌شاه بود که نتیجه خوبی در پی نداشت و یک شکست به تمام معنا به حساب می‌آمد. از حدود ۷۰۰ مرکز نگهداری حیوانات و باغوحش در ایران، هیچ‌کدام از لحاظ شرایط و امکانات لازم برای نگهداری حیوانات، در حد استاندارد جهانی نبوده و نیست. زندگی حیوانات در باغ‌وحش‌های ایران در شرایط بسیار اسفناکی قرار دارد. حیوانات در قفس‌های غیراستاندارد زندگی‌شان رو به تباهی و مرگ جسمی و روحی می‌رود و عدم نظارت صحیح سازمان حفاظت محیط زیست بر باغ‌وحش‌ها و باغ‌های پرندگان کاملا مشهود است.
نه تنها هیچ نظارت دقیق و جدی‌ای بر این مجموعه‌ها وجود ندارد، بلکه سیاست‌های سازمان محیط زیست و دولت تنها وعده به بهبودی و سامان‌دهی است، نه بیشتر. مسئولین سازمان حفاظت محیط زیست ضوابط و دستورالعمل‌هایی که سال ۹۰ برای استانداردسازی باغ‌وحش‌ها ابلاغ شد را رعایت نمی‌کنند، باغ‌وحش‌ها خالی از متخصصین گونه‌های مختلف حیوانات است، افرادی که مسئول نگهداری از حیوانات هستند و کنار قفس‌ها می‌ایستند هیچ شناختی از آنها ندارند. با این پکیج ناامید کننده اوضاع رو به وخامت گذاشته تا جایی که اکنون باغ‌وحش‌ها به شکنجه‌گاه و قتل‌گاه حیوانات تبدیل شده است.
در سال‌های گذشته سازمان حفاظت محیط زیست طی دو دستورالعمل جداگانه، شرایط و استانداردهای محل نگهداری پستانداران و پرندگان را تعیین کرده است. بر اساس این دستورالعمل‌ها تفکیک نوع گونه‌های جانوری تنظیم شده و به موارد متعددی پرداخته‌اند از جمله وسعت، راه‌های ارتباطی بازدیدکنندگان، بهداشت حیوانات، نیازهای محیطی مانند دما، رطوبت، تغذیه و…، اما با این وجود باغ وحش‌ها و مراکز نگهداری حیوانات، تمایلی به اجرای این استانداردها و ضوابط ندارند. بهانه آنها اغلب کمبود بودجه لازم است.
دکتر شاهین سپنتا، دامپزشک، در رابطه با غیراستاندارد بودن این مراکز گفته:
«اساسا در ایران دانش فنی ایجاد باغ وحش نداریم که بخواهیم براساس آن به رعایت استانداردها توجه کنیم.»
اکنون در چنین شرایطی که باغ‌وحش‌های ایران به خودی خود محیط سالم و مناسبی برای نگهداری حیوانات نیست، باید دید باران تنها و مریض که به واسطه شرایط و ناکارمدی سازمان‌ها و مدیران مربوطه در بحرانی مضاعف به سر می‌برد، سرنوشتش به کجا ختم خواهد شد.
بنا به گفته ایمان معماریان، مادرخوانده باران و نیز بسیاری از سازمان‌های حامی حقوق حیوانات، ظاهرا بهترین گزینه پیش‌رو، انتقال این بچه شامپانزه بانمک به یکی از یتیم‌خانه‌های خارج از ایران است.
به همین جهت در راستای تلاش برای تحقق این امر، دکتر ایمان معماریان به‌همراه جمعی از دوست‌داران و مدافعان حقوق حیوانات و فعالان محیط زیست، بعد از انتقال مجدد باران سه ساله به باغوحش ارم، در تاریخ ۱۴ تير ١٣٩٩ کارزاری به نام «نجات باران» را راه انداختند و از عيسی كلانتری، رييس سازمان محيط زيست درخواست کردند تا باران را علمی و قانونی به یتیم‌خانه‌ی شامپانزه‌ها در خارج از ایران انتقال دهند. تاکنون نزدیک به ۲۰ هزار نفر در کارزار حمایت از باران شرکت کرده و امضاهایشان را ثبت کرده‌اند.
- در همین زمینه