روزهای مهمی برای سیاست‌گذاری اقلیمی جهان در پیش رو است. «هفته اقلیم» از جمعه ۲۰ سپتامبر تا جمعه ۲۷ سپتامبر برگزار خواهد شد. جامعه مدنی جهانی و سازمان‌های بین‌المللی به دنبال فشار بر رهبران جهان برای اقدام موثر در مقابله با گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی حاصل از آن هستند. در فهرست کشورهایی که در دست‌کم یک شهر آنها «اعتصاب اقلیمی» رخ خواهد داد، جای نام برخی از بزرگترین آلوده‌کنندگان جهان در خاورمیانه و همسایگان جنگ‌زده‌شان خالی است: ایران، عربستان، عراق، سوریه، و یمن.
نشست اقدام اقلیمی سازمان ملل دوشنبه ۳۰ سپتامبر برگزار می‌شود. رهبران جهان در این نشست برای توافق بر سر آنچه آنتونیو گوترش ــ دبیرکل سازمان ملل ــ «طرح‌های انضمامی و مشخص» برای مقابله با تغییرات اقلیمی خوانده، رایزنی خواهند کرد.
فعالان و دوستداران محیط زیست خواهان به رسمیت شناخته‌شدن «وضعیت اضطراری اقلیمی» و مقابله ریشه‌ای با بحران اقلیمی هستند. دولت‌ها اما به گواه سازمان ملل، چندان به تعهدات‌شان در توافق اقلیمی پاریس (۲۰۱۵) برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای از جمله با کاهش قابل توجه در مصرف سوخت‌های فسیلی عمل نکرده اند.
جامعه مدنی به دنبال فشار بر رهبران جهان برای به رسمیت شناختن هشدارهای علم درباره بحران اقلیمی هستند. تا کنون بیش از هفت هزار و ۶۵۰ نهاد دانشگاهی، شهرداری‌های محلی و حتی دو پارلمان ملی بریتانیا و ایرلند ــ هر چند به شکلی نمادین ــ وضعیت اضطراری اقلیمی را به رسمیت شناخته‌اند.
برای فشار بر رهبران جهان جهت توجه به بحران اقلیمی، هفته اقلیم جمعه ۲۰ سپتامبر با یک اعتصاب جهانی در اکثر کشورهای جهان آغاز خواهد شد. شنبه ۲۱ سپتامبر نمایندگان جوانان و نوجوانان حامی محیط زیست در نیویورک در نشستی گرد هم خواهند آمد تا مطالبات‌شان از رهبران جهان را بیان کنند.
به علاوه، ۲۵۰ اتاق خبر رسانه‌های سرتاسر جهان ــ از نیویورک‌تایمز تا الجزیره، گاردین، … ــ با یکدیگر همبسته شده اند تا به پوشش جامع و دائم مطالب اقلیمی و رویدادهای مرتبط با هفته اقلیم بپردازند.
▪️ یک روز با «شورش نابودی» در هلند: سوگوارِ اقلیم، شادمان علیه سرمایه‌داری
غایبان اعتصاب اقلیمی جهانی
در فراخوان اعتصاب اقلیمی جهانی (۲۰ ـ ۲۷ سپتامبر) آمده است:
«میلیون‌ها تن از ما این سپتامبر از سر کار و خانه‌هایمان بیرون خواهیم رفت تا به اعتصاب‌کنندگان جوان اقلیمی در خیابان‌ها بپیوندیم و خواهان پایان عصر سوخت‌های فسیلی شویم. خانه‌مان آتش گرفته است ــ بیایید متناسب با این عمل کنیم. ما خواهان عدالت اقلیمی برای همگان هستیم.»
اعتصاب اقلیمی را شبکه‌ای از گروه‌ها و نهادهای حامی محیط زیست در سرتاسر جهان برگزار خواهند کرد. بسیاری از این گروه‌ها ابتکارعملی محلی هستند.
در وب‌سایت اعتصاب اقلیمی نقشه‌ای اینتراکتیو از تمام رویدادهای مرتبط با اعتصاب اقلیمی در سرتاسر جهان وجود دارد. به اسکرین شات این نقشه در زیر بنگرید. دایره‌های آبی هر یک محل یک اعتصاب اقلیمی را نشان می‌دهند. همان‌طور که می‌بینید، چگالی آنها در خاورمیانه بسیار کم است.
در میان کشورهایی که در آسیای میانه، غرب آسیا و شمال آفریقا واقع شده اند، در این کشورها هیچ رویدادی مرتبط با اعتصاب اقلیمی برگزار نمی‌شود: تاجیکستان، ایران، عربستان، ازبکستان، ترکمنستان، عراق، سوریه، لبنان، بحرین، عمان، سودان و یمن.
در دیگر نقاط جهان، کشورهای اندکی هستند که در آنها اعتصاب اقلیمی برگزار نمی‌شود. در چین و روسیه نیز اعتصاب اقلیمی وجود خواهد داشت.
اما حتی در این منطقه در کشورهایی همچون قزاقستان، افغانستان، پاکستان، قرقیزستان، آذربایجان، ترکیه، مصر، امارات متحده عربی، اردن، اسرائیل، قطر، تونس و … دست‌کم یک رویداد اعتصاب اقلیمی برپا خواهد شد.
ایران و عربستان، گرفتار بحران اقلیمی
روی ندادن اعتصاب اقلیمی در ایران و عربستان به معنای در معرض تهدید نبودن این دو کشور در وضعیت اضطراری اقلیمی نیست.
اثرات سوء تغییرات اقلیمی و دیگر مداخله‌های انسانی در طبیعت همین حالا عربستان و ایران را گرفتار خود کرده است. گرمایش جهانی گرما و خشکسالی در مناطق وسیعی در عربستان و نیز ایران همچون سیستان و بلوچستان دشواری‌های زیادی را برای مردم محلی به وجود آورده است. هجوم ملخ‌ها به زمین‌های زراعی عربستان و ایران در سال‌های اخیر بی ارتباط با دخالت انسان در محیط زیست نیست.
بنا به برخی تخمین‌ها، ذخایر آب زیرزمینی عربستان تنها کفاف مصرف برای ۱۳ سال دیگر را می‌دهد. بحران آب در ایران همین حالا به یک مسأله امنیتی تبدیل شده است. برخی پژوهشگران نیز هشدار داده اند که تغییرات اقلیمی سیستان و بلوچستان را غیرقابل سکونت خواهد کرد.
در ایران، همچون در تاجیکستان، یک غایب دیگر از رویدادهای جهانی اعتصاب اقلیمی، یخچال‌های طبیعی در حال آب شدن هستند.
باران‌های سیل‌آسای نوروز سال جاری نیز یکی از پدیده‌های حاد آب‌و‌هوایی بود که دانشمندان هشدار می‌دهند هر چه بیشتر و بیشتر تکرار خواهد شد.
افزایش آتش‌سوزی‌های طبیعی در جنگل‌ها و مراتع یکی دیگر از اثرات سوء گرمایش جهانی است.
چندی پیش بود که آرمیدا آلیس‌جابانا، معاون دبیرکل سازمان ملل متحد در تهران نسبت به تشدید فزاینده بحران زیست‌محیطی در جنوب غرب آسیا، از جمله ایران به خاطر تغییرات اقلیمی هشدار داد. به گفته او، خطر بلایای طبیعی از «تاب‌آوری» ایران و دیگر کشورهای منطقه (یعنی میزان توان و تحمل نظام‌مند حکومت‌ها برای مقابله با آنها) فراتر رفته است.
به علاوه، بیشترین آسیب این بلایا متوجه فقرا خواهد بود: «بلایای طبیعی به مستمندان و افراد آسیب‌پذیر، به‌ویژه در سکونتگاه‌های غیررسمی بیشتر صدمه می‌زنند».
از سوی دیگر، غایبان این اعتصاب جهانی از بزرگترین قربانیان اقتصادی گرمایش زمین خواهند بود.
در جهان کشورهای اندکی همچون روسیه و کانادا به خاطر تغییرات اقلیمی در عرصه داخلی با مشکلات زیادی مواجه نخواهند شد، هرچند اقتصاد جهانی و در نتیجه اقتصاد این کشورها نیز در معرض خطر قرار دارد.
اما در نگاهی کلی‌تر، گرمایش زمین به کشورهای حاشیه‌ای‌تر تاریخاً ضرر اقتصادی و ژئوپولتیک بیشتری وارد آورده تا به کشورهای پیشرفته و غالب.
دو استاد دانشگاه استنفورد در پژوهشی نتیجه گرفتند که کشورهای ثروتمند (شمال جهانی)، به‌ویژه کشورهایی که انتشار گازهای گلخانه‌ای آنها در ۵۰ سال اخیر به شدت افزایش یافت، «از گرمایش جهانی سود برده‌اند» و کشورهای جنوب جهان «بازنده» آن بودند.
▪️ تغییرات اقلیمی نابرابری اقتصادی شمال و جنوب جهان را افزایش می‌دهد
ایران و عربستان، شریک بحران اقلیمی
همزمان نبود اعتصاب اقلیمی در ایران و عربستان به معنای عدم مسئولیت آنها در بحران اقلیمی نیست.
انقلاب صنعتی و اختراع موتور بخار سرآغاز تولید سرسام‌آور گازهای گلخانه‌ای و ایجاد آلودگی‌های زیست‌محیطی بود. همین مسأله باعث می‌شود که کشورهای توسعه‌یافته، کشورهایی که از قرن هجدهم چرخ‌های صنعت‌شان با سوخت فسیلی می‌چرخد، نسبت به کشورهای به‌اصطلاح جهان سوم مسئولیت تاریخی سنگین‌تری نسبت به گرمایش زمین داشته باشند.
ایالات متحده آمریکا مصرفی‌ترین جامعه بشری است و به همین میزان، تولید گازهای گلخانه‌ای در این کشور از دیگر کشورهای جهان بیشتر است. آمریکا رتبه نخست بزرگترین تولیدکننده گاز و نفت جهان را نیز در اختیار دارد.
چین، دومین اقتصاد بزرگ جهان و دومین آلاینده بزرگ جهان است. و اگر میزان آلایندگی کشورها از نظر مجموع انتشار دی اکسید کربن بین تنها سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶ (پیش از بر سر کار آمدن دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری ایالات متحده) را در نظر بگیریم، چین صدرنشین است.
اما در همین بازه، هر دو کشور ایران و عربستان در میان ۱۰ رتبه نخست آلاینده‌ترین کشورهای جهان قرار داشته اند. این دو کشور از بزرگترین تولیدکنندگان انرژی فسیلی هستند. بین ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶، جمهوری اسلامی ایران هفتمین تولیدکننده بزرگ گاز دی اکسید کربن جهان بود و عربستان سعودی، نهمین تولیدکننده بزرگ.
▪️نمودارهای دخالت بشر در اقلیم: تولید گاز گلخانه‌ای در جهان و ایران
چرا در ایران اعتصاب اقلیمی برپا نشده است؟
برگزارنشدن اعتصاب اقلیمی در ایران و کشورهای دیگری که در بالا نام برده شدند، چندین دلیل دارد.
از یک سو، نقد شماری از فعالان ضداستعماری مبنی بر «سفید»بودن و اروپامحور بودن شبکه اعتراضی فعالان اقلیمی تا حدی درست است. اما تأکید برگزارکنندگان این اعتصاب بر شعار «عدالت اقلیمی» نشانگر چشم‌اندازی است که تفاوت در مسئولیت تاریخی و تأثیر قرن‌های استعمار بر این تفاوت را به رسمیت می‌شناسد.
عدالت اقلیمی شعاری است که دو دسته از فعالان محیط زیست را از یکدیگر جدا می‌کند: دسته‌ای که مسئولیت را به شکل و وزن یکسانی متوجه همه می‌دانند و اضطرار وضعیت را دلیل این نظرگاه می‌آورند؛ و دسته‌ای که در عین قبول اضطرار وضعیت، قبول مسئولیت تاریخی را بخشی از راه‌حل مواجه با بحران اقلیمی و وضعیت اضطراری کنونی می‌دانند. یکی از سطحی‌ترین پیامدهای آن واداشتن کشورهای ثروتمند به کمک به کشورهای فقیر برای برآمدن از پس بحران است.
نه تنها کشورهای پیشرفته با صنعتی‌سازی بذرهای بحران معاصر را کاشتند، بلکه مواد خام چرخاندن چرخ‌های صنعت‌شان را از کشورهای به استعمار کشیده چپاول کردند. چپاول یکی از عوامل تخریب محیط زیست است و به علاوه، امکان‌های فعلی کشورهای فقیر برای مقابله با تغییرات اقلیمی را نیز محدود کرده است.
کشورهای فقیر، همان‌طور که گفتیم، در معرض تأثیرات وخیم‌تر اقلیمی هستند. بنا به گزارش سازمان ملل، تغییرات اقلیمی اختلاف طبقاتی را افزایش خواهد داد، شکاف جنوب و شمال جهان را گسترده‌تر می‌کند، و انواع تبعیض را تا سرحد یک «آپارتاید اقلیمی» تشدید خواهد کرد.
کشوری همچون مالدیو در صورت ادامه روند کنونی تا ۲۰۵۰ زیر آب‌ها ناپدید خواهد شد. حکومت این کشور هنوز نتوانسته راه‌حل پایدار و مناسبی پیدا کند، زیرا هنوز همبستگی کشورهای جهان را در مقابله با تغییرات اقلیمی ندارد.
اما همین دلایل نشان می‌دهد که کشورهای به اصطلاح در حال توسعه باید بیشتر از دیگران نگران باشند. حکومت جمهوری اسلامی ظاهراً چنین نیست.
در واقع بزرگترین دلیل عدم همبستگی جامعه مدنی و دیگر فعالان ایرانی با اعتصاب اقلیمی جهانی سرکوب‌گری و بی‌توجهی حکومت ایران است.
از یک سو، گروه‌ها و ان‌جی‌او‌های فعال زیادی در سرتاسر ایران، به ویژه در استان‌های به‌حاشیه‌رانده‌شده در کردستان ایران، سیستان و بلوچستان، خوزستان، و … وجود دارند. اما حکومت کنش‌گری محیط زیستی را به یک مسأله امنیتی بدل کرده است.
دولت حسن روحانی نیز که با شعار «محیط زیستی‌ترین دولت» بر سر کار آمد، نه تنها از فعالان محیط زیست پشتیبانی نکرده، بلکه برخی مقررات زیست‌محیطی را نیز به درخواست لابی‌های صنعتی و به بهانه تحریم‌ها لغو کرده است.
آلیس‌جابانا، معاون دبیرکل سازمان ملل در تهران دقیقاً نسبت به انکار هزینه‌های زیست‌محیطی هشدار داد و گفت که توسعه ناپایدار در بسیاری از کشورهای منطقه از جمله ایران را باید در تشدید بلایای طبیعی موثر دانست.
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری ایالات متحده به عنوان چهره جهانی پوپولیسم راست، تغییرات اقلیمی را «حقه» خوانده و دستور به خروج از توافقنامه پاریس داده است. او بر خلاف نهادهای دولت خودش بارها ادعا کرده که توافق اقلیمی پاریس به ضرر اقتصاد آمریکا است و بسیاری از مقررات اقلیمی دوران باراک اوباما، رییس‌جمهوری پیشین را لغو کرده است.
در واقع یکی از موانع موفقیت اجلاس اقلیمی سازمان ملل در کاتویچ لهستان (۲۰۱۸) برای قبولاندن حد 1,5 درجه افزایش دما[1] به رهبران جهان چیزی بود که رسانه‌ها «اثر ترامپ» نامیدند. ترامپ با «حقه» خواندن تغییرات اقلیمی و وعده افزایش تولید سوخت‌های فسیلی بر سر کار آمد. نه تنها پوپولیست‌های راست‌گرا بلکه حتی برخی دیگر از دولت‌ها نیز به تقلید از واشنگتن اولویت را از توجه به گرمایش زمین برداشتند.
در حکومت جمهوری اسلامی، «دلواپسانی» هستند که مثل ترامپ می‌اندیشند. آنها تغییرات اقلیمی را حقه‌ای استعماری می‌خوانند که کشورهایی همچون ایران را با گرفتارکردن در مقررات زیست‌محیطی از پیشرفت بازدارند.
مستند «نردبان فریب» صداوسیمای جمهوری اسلامی نمونه آشکار ترامپیسم به سبک ج.ا. بود: پدیده‌ای به اسم تغییرات اقلیمی با عاملیت انسانی اصلاً وجود ندارد و معاهده پاریس فریبی از سوی قدرت‌های بزرگ برای جلوگیری از پیشرفت کشورهای «رو به توسعه» است.
دولت ایران بر اساس توافق پاریس تعهد داده است که در صورت رفع کامل تحریم‌ها ۱۲ درصد و در صورت تحریم ۴ درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای تا سال ۲۰۳۰ بکاهد. کشوری مثل لبنان تعهد داده بین ۱۵ تا ۳۰ درصد از انتشار گاز گلخانه‌ای بکاهد. اتحادیه اروپا تعهدی ۴۰ درصدی پذیرفته. اما با سیاست‌های دولت روحانی و انکارگری محافظه‌کاران، آیا همین هدف فروتنانه برآورده می‌شود؟ کسی نمی‌داند.
▪️ دغدغه محیط زیستی: جهانی فکر کن و محلی عمل کن
پانوشت:
[1] رهبران جهان ۲۰۱۵ در پاریس متعهد شدند که افزایش دمای هوای سیاره نسبت به دوران پیشاصنعتی را «تا حد خوبی زیر ۲ درجه سلسیوس» نگه دارند، اگرچه تعهد اصلی مبتنی بر نگه داشتن افزایش دما در مرز ۲ درجه است. کارشناسان و فعالان محیط زیست و متخصصان پنل اقلیمی سازمان ملل می‌گویند که افزایش دمایی معادل ۱,۵ درجه تمام تأثیرات ویرانگر تغییرات اقلیمی را به همراه خواهد آورد ــ برای مثال، زیر آب رفتن مالدیو.