بیژن روحانی – کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو سی و ششمین نشست خود را از روز یکشنبه، ۲۴ ژوئن، برابر با چهارم تیرماه در شهر سن پترزبورگ روسیه آغاز کرد. در این نشست که تا روز ششم ماه ژوئيه ادامه خواهد داشت پرونده ۳۳ محوطه برای ثبت در فهرست میراث فرهنگی و طبیعی جهان بررسی می‌شود.
ایران نیز دو پرونده مسجد جامع اصفهان و گنبد قابوس دراستان گلستان را به کمیته میراث جهانی ارسال کرده و امیدوار است بتواند با ثبت این دو اثر جدید تعداد محوطههای میراث جهانی خود را افزایش دهد. در حال حاضر ایران ۱۳ پرونده در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسانده است که برخی از آنها مانند پرونده باغ‌های ایرانی یا پرونده کلیساهای ارامنه، خود شامل چندین اثر است.
امسال از میان ۳۳ پرونده‌ای که کشورهای مختلف به کمیته میراث جهانی ارسال کرده‌اند، پنج پرونده مربوط به آثار طبیعی، ۲۶ پرونده مربوط به آثار فرهنگی و دو پرونده هم مربوط به آثاری است که به طور مشترک دارای ارزش‌های منحصر به فرد طبیعی و فرهنگی هستند.
چهل‌سالگی یک معاهده فرهنگی
امسال همچنین چهلمین سالگرد تصویب معاهده ۱۹۷۲ یونسکو در مورد حفاظت از میراث جهانی است. فهرستی که هم اکنون آثار طبیعی و فرهنگی جهان در آن ثبت می‌شوند، در حقیقت فهرستی است که ایجاد آن توسط این معاهده پیش‌بینی شده است. کشورهای عضو این معاهده می‌توانند هر سال پرونده آثار ارزشمند خود را برای ثبت به کمیته میراث جهانی ارسال کنند. این کمیته سالی یک‌بار در یکی از شهرهای جهان تشکیل جلسه می‌دهد و به بررسی پرونده‌های جدید و همچنین آثاری که قبلاً ثبت شده‌اند می‌پردازد. این کمیته یک نهاد مستقل و میان‌دولتی است که ۲۱ عضو آن برای دوره‌های شش یا چهارساله از میان نمایندگان کشورهای عضو معاهده انتخاب می‌شوند.
معاهده میراث جهانی یونسکو یکی از مهمترین و اصلی‌ترین معاهدات این سازمان است که اجازه شناسایی، معرفی و حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان را فراهم آورده است. تاکنون، یعنی تا پیش از پایان سی و ششمین نشست این کمیته، ۹۳۶ محوطه فرهنگی یا طبیعی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. آثاری که در این فهرست ثبت می‌شوند باید دارای «ارزش‌های برجسته جهانشمول» باشند.
با این حال در طول ۴۰ سال گذشته همواره انتقاداتی نیز به خود این معاهده و یا چگونگی اجرا شدن آن وارد بوده است. افزایش روز افزون تعداد آثار ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی بدون آن‌که نظارت بر مدیریت محوطه‌ها و یا منابع کافی برای حفاظت از آنها به همان میزان رشد کند، همواره جزو انتقادات مطرح شده بوده است. همچنین مفاهیمی مانند «ارزش‌های برجسته جهانشمول» و یا داشتن اصالت که جزو اصول اولیه برای ثبت آثار در فهرست میراث جهانی است، گرچه در خود معاهده در مورد شرایط‌‌‌شان به تفصیل سخن گفته شده، اما گاه مورد کند و کاو و یا انتقاد قرار داشته است.
اما از اینها گذشته نباید برخی فشارهای دیپلماتیک از سوی کشورها برای ثبت آثارشان و یا استفاده‌های تبلیغاتی و ابزاری از این فهرست را نیز نادیده گرفت. به سخن دیگر، فهرست میراث جهانی یونسکو گرچه ابزار مناسبی برای معرفی آثار ارزشمند یک کشور به جهان و حفاظت از آن‌هاست، اما به هیچ وجه معرفی کننده وضعیت عمومی حفاظت از میراث فرهنگی در یک کشور نیست. یعنی آن‌که در بسیاری از کشورها، ثبت یک اثر در فهرست جهانی یونسکو کاربردهای تبلیغاتی دارد در حالی که وضعیت حفاظت از آثار ملی یا محلی در آن کشور به هیچ عنوان رضایت بخش نیست.
وضعیت ایران در فهرست میراث جهانی
ایران در سال ۱۹۷۹ میلادی یا ۱۳۵۸ خورشیدی توانست سه اثر خود، یعنی تخت جمشید، میدان نقش جهان اصفهان و معبد چغازنبیل، را به‌طور هم‌زمان در این فهرست ثبت کند. اما پس از آن به دلایل مختلف از جمله وقوع جنگ، دچار یک وقفه بسیار طولانی شد. از سال ۲۰۰۳ دوباره روند ارسال پرونده‌‌ی آثار تاریخی توسط سازمان میراث فرهنگی ایران به کمیته میراث جهانی یونسکو آغاز شد و پس از آن ایران هر سال یک یا دو پرونده را به این نشست ارائه کرد. به جز سال ۲۰۰۷ که ایران در ثبت اثر ارائه شده‌اش موفق نبود، بقیه سال‌ها توانست با موفقیت پرونده‌های ارائه شده را ثبت کند.
تمام آثاری که تاکنون از ایران در فهرست میراث جهانی ثبت شده‌اند آثار فرهنگی و تاریخی هستند و ایران تاکنون نتوانسته است هیچ اثری را در حوزه طبیعی به ثبت برساند. سال گذشته پرونده جنگل‌های حرا از طرف ایران به یونسکو ارائه شد، اما به هنگام برگزاری نشست کمیته میراث جهانی، مسئولان ایرانی به این نتیجه رسیدند که این پرونده را به دلیل وجود ضعف در ساختار مدیریتی آن از دستور کار جلسه خارج کنند. امسال نیز ایران هیچ پرونده‌ای را در حوزه میراث طبیعی ارائه نکرده است.
ثبت آثار در فهرست میراث جهانی انتهای کار نیست
با آن که اقدامات ایران از سال ۲۰۰۳ تاکنون در زمینه تهیه و ارسال پرونده‌های ثبت جهانی بسیار موفقیت آمیز بوده است، اما این پرسش در برابر بسیاری از کارشناسان قرار دارد که سرانجام محوطههای میراث جهانی پس از ثبت آنها در فهرست یونسکو چیست؟ این پرسش به خصوص زمانی بیشتر اهمیت پیدا می‌کند که بدانیم برخی از این محوطه‌ها با مشکلات جدی در زمینه مدیریت، حفاظت و نگهداری رو به رو هستند. به عنوان مثال می‌‌توان از محوطه میراث جهانی شوشتر نام برد که به دلیل فرریختن پل گرگر و همچنین ورود فاضلاب به آن با مشکلات فراوانی رو به روست.
همچنین میدان نقش جهان اصفهان نیز پیش‌تر به دلیل احداث برج مدرن جهان نما در حریم آن، از یونسکو اخطار دریافت کرده بود. به تازگی نیز احتمال عبور مترو از زیر این میدان خبرساز شده است و کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند اگر این اتفاق بیفتد، احتمال دارد که آثار تاریخی میدان نقش جهان در خطر قرار گیرند.
در کنار اینها باید به وضعیت عمومی میراث فرهنگی در ایران نیز اشاره کرد. گرچه شاید وضعیت برای تعدادی از محوطههای ثبت جهانی شده ایران، به دلیل آن‌که در معرض نظارت همگان قرار دارد، به نسبت خوب باشد، اما واقعیت آن است که وضعیت برای آثاری که در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده‌اند به طور عمومی مناسب نیست. چالش‌های فراوان حقوقی و قانونی، ساختاری و ادرای، علمی و کارشناسی و همچنین مالی، حفاظت پایدار از تعداد زیادی از آثار ملی ایران را تهدید می‌کند. همچنین سازمان میراث فرهنگی ایران نیز در سال‌های اخیر، به دلیل جا‌به‌جایی‌های فراوان و تغییرات مدیریتی، به‌طور محسوسی نسبت به گذشته ضعیف‌تر شده است.
با وجود تمام این مسائل، اکنون بسیاری اعتقاد دارند گرچه ایران تلاش‌‌های مناسبی برای ثبت آثار خود در فهرست میراث جهانی یونسکو به خرج داده است، اما شاید وقت آن رسیده باشد که به طور جدی در مدیریت محوطههای میراث جهانی، و از آن مهم‌تر در چگونگی حفاظت از میراث ملی و محلی خود بازاندیشی کند.
تصاویر: مسجد جامع اصفهان و گنبد قابوس
در همین زمینه:
عملکرد معاهده میراث جهانی یونسکو
میراث جهانی؛ چشم‌اندازها و کاستی‌ها
ثبت در یونسکو اصلاً چه فایده ای دارد؟ فقط ثبت است یا سودی هم در این کار هست؟
کاربر مهمان / 26 June 2012