خشکسالی خاورمیانه و آسیای مرکزی را در بر گرفته است. ایران و افغانستان هم که به سختی با این مشکل درگیرند، بحران آب را به عنوان مسئله‌ای امنیتی تلقی کرده‌اند. اعتراض‌ها به بی‌آبی و خشکسالی در ایران بالا گرفته و نارضایتی از دولت مرکزی افغانستان که کنترل بخش‌های قابل توجهی از کشور را در اختیار ندارد، به همین دلیل افزایش یافته است. این دو همسایه از مدت‌ها پیش بر سر آب‌های مشترک اختلاف داشته اند و ایران به دلیل این اختلاف‌ها به همکاری با طالبان متهم شده است. خبرگزاری «رویترز» در گزارشی ضمن گفت‌و‌گو با مقام‌های افغانستان و ایران و کشاورزان افغانستان، از بالاگرفتن این اختلاف پرده برمی‌دارد.
رفیق‌الله داوودزی می‌گوید زمین‌هایش امسال برای کشت‌و‌کار بیش از اندازه خشک شده‌اند. پس از چهل‌واندی سال، اولین بار است که از کاشت محصول سر باز می‌زند. مزرعه ۶۰ هکتاری او در کرانه‌های رود هلمند (هیرمند) واقع است اما افغانستان از زیرساخت‌های کافی برای استفاده از آب این رودخانه جهت آبیاری در مقیاس وسیع برخوردار نیست.
خشکسالی حاد در بخش‌های عظیمی از افغانستان باعث شده دولت به فکر ساختن سد برای کمک به کشاورزانی مثل داوودزی باشد. تنش با ایران بر سر آب هلمند نیز شدت می‌گیرد؛ جدالی که دهه‌ها عمر دارد و به این اتهام دامن زده که ایران به شورشیان طالبان کمک می‌کند.
داوودزی به خبرگزاری «رویترز» می‌گوید: «می‌توانیم آب رودخانه هلمند را از اینجا ببینیم، حتی می‌توانیم برویم و دستمان را داخل آب کنیم، اما نمی‌توانیم آب را به زمین‌های زراعی‌مان بکشانیم.»
داوودزی در زمینش در ولایت هلمند گندم و عدس بار می‌آورد. سخنان او هم به تنش با ایران اشاره می‌کند: «دیدن اینکه میزان زیادی از آب رود هلمند به داخل ایران می‌ریزد، هر کشاورزی را خشمگین می‌کند.»
افغانستان یکی از پایین‌ترین سطوح ظرفیت ذخیره آب در جهان را داراست. این کشور به گفته مقام‌های افغان به سدهای اضافه برای تأمین آب بخش کشاورزی نیاز دارد. صنعت کشاورزی تکیه‌گاه اصلی اقتصاد ۲۰ میلیارد دلاری افغانستان است و خشکسالی ضربه‌ای جدی به پیکره‌اش وارد آورده.
اما خشکسالی بر سرتاسر منطقه سایه افکنده و ایران خود صحنه اعتراض‌های مردمی به کمبود آب است. به همین دلیل وقتی کابل آوریل/فروردین امسال از آغاز طرح‌های جدید سدسازی و ذخیره‌کردن آب خبر داد، تهرانِ نگران از کاهش جریان ورودی آب به مرزهایش فوراً اعتراض کرد.
این جدال گواهی دیگر است بر اهمیت استراتژیک رو به افزایش آب در سرتاسر جهان. اختلاف بر سر آب در آسیای جنوبی و مرکزی و دیگر مناطق مشابه متداول شده است.
طالبان اوایل امسال حمله‌های گسترده‌ای برای در دست گرفتن کنترل ولایت غربی فراه در مجاورت مرزهای ایران انجام داد. تهدید طالبان باعث شده بود که سیاستمداران خشمگین محلی تهران را به سوء استفاده از این شورشیان در یک جنگ نیابتی بر سر آب متهم کنند.
گل‌نبی احمدزی، رئیس پلیس مرزبانی پیشین افغانستان افغانستان می‌گوید:
«ایران در حال حمایت از طالبان برای مختل‌کردن پروژه‌های توسعه زیرساخت‌ها در افغانستان، از جمله پروژه‌های سدسازی است. آنها از بی‌ثبات‌ماندن افغانستان سود می‌برند و می‌خواهند منابع ما را در کنترل خودشان داشته باشند.»
دیپلمات‌های ایرانی در کابل از اظهارنظر در این‌باره خودداری کردند. تهران بارها کمک به طالبان را انکار کرده است.
بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت خارجه ایران ۳۱ اردیبهشت پس از حمله‌های طالبان به فراه گفت: « گفتگوهای دو دولت برای حل مسائل آبی از مسیرهای دیپلماتیک در جریان است و ارتباط دادن این موضوع با مسائل داخلی افغانستان، هیچ مبنای منطقی، صحیح و عقلانی ندارد.»
نگرانی ایران از سدسازی در افغانستان
مقام‌های وزارت کشاورزی می‌گویند که افغانستان امسال با شدت‌گرفتن خشکسالی، شاهد کاهش ۴۵ درصدی محصولات کشاورزی خواهد بود. زندگی و کار حدود ۲۰ میلیون تن در افغانستان به این صنعت وابسته است.
فهیم‌الله ضیایی، معاون سابق وزیر آبیاری و منابع طبیعی که چندماه پیش در مذاکرات با ایران بر سر آب حاضر بود، می‌گوید: «باید از منافع ملی خودمان محافظت کنیم. نباید به هیچ کشور دیگری اجازه دهیم که به ما چگونگی مصرف منابع آبی‌مان را دیکته کند.»
تهران پیش از این نسبت به پروژه ساختوساز سد سلما در ولایت غربی هرات ابراز نگرانی بود و گفته بود که راه‌اندازی این سد به کاهش جریان آب ورودی به ایران می‌انجامد. این پروژه ۲۰۱۶ با حمایت مالی هند آغاز شد.
دو مقام ارشد ایرانی به رویترز گفته اند که ملاقات‌های اخیر با مقام‌های افغان درباره پروژه‌های سدسازی جدید در افغانستان به نگرانی‌های ایران دوباره دامن زده است.
هیرمند در مرکز اختلاف‌ها
کابل اکنون فعالانه به دنبال جذب کمک‌های مالی بین‌المللی برای ساختن دو سد جدید و افزایش ارتفاع سدهای موجود است.
رود هلمند (هیرمند) در مرکز جدال آبی ایران و افغانستان قرار دارد. این رودخانه از کوهستان شمال کابل سرچشمه می‌گیرد و تالاب‌های سیستان در منطقه مرزی دو کشور را سیراب می‌کند.
یک معاهده مربوط به ۱۹۷۳ (۱۳۵۱) آب رودخانه هلمند را بین دو کشور تقسیم کرده: سهم سالیانه ایران ۸۲۰ میلیون متر مکعب است. اما افغانستان در ۴۰ سال اخیر که جنگ هرگز رهایش نکرده، کاملاً به این معاهده وفادار نبوده است.
یک مقام ارشد ایرانی در بخش آبیاری به رویترز می‌گوید:
«قضیه این نیست که ما داریم افغانستان را مجبور می‌کنیم به ما آب بدهد. آنها باید به قرارداد تسهیم آب وفادار بمانند و رضایت ما را در مورد پروژه‌های سدسازی جلب کنند تا از آسیب‌های زیست‌محیطی این پروژه‌ها جلوگیری شود.»
این مقام ایرانی گفته است حامیان مالی بین‌المللی همچون هندوستان که به سرمایه‌گذاری بر ساخت دو سد در مناطق مرکزی افغانستان علاقه دارند، باید پیش از آغاز این پروژه‌های سدسازی با مقیاس بزرگ با ایران مشورت کنند. به گفته او، منتقدان بسیاری نسبت به خطرات زیست‌محیطی این پروژه‌ها هشدار داده‌اند.
یک دیپلمات ارشد هندی در کابل می‌گوید دهلی نو برای ساختوساز سد در افغانستان برنامه‌ریزی کرده اما علاقه‌ای به مداخله در جدال دوجانبه کابل و تهران بر سر آب ندارد:
«دولت افغانستان از ما می‌خواهد به آنها در ساختن سد کمک کنیم. ما طبق برنامه پیش می‌رویم. اما نیازی به گرفتن اجازه ایران برای چنین پروژه‌هایی نمی‌بینیم.»
دیپلمات‌های ایرانی در افغانستان از اظهارنظر دراین‌باره خودداری کردند.
مقام‌های افغان می‌گویند که فقدان سد در افغانستان باعث شده آنها کنترلی بر میزان آب ورودی به ایران نداشته باشند. به گفته آنها، ایران بیش از سهم اختصاص‌داده‌شده به این کشور آب دریافت می‌کند.
مقام‌های وزارت آبیاری افغانستان گفته‌اند که ایران سال گذشته بیش از سه میلیارد متر مکعب آب دریافت کرده است؛ آن هم زمانی که اثرات خشکسالی به تدریج نمایان می‌شد و اکنون ۲۰ ولایت از ۳۴ ولایت افغانستان را با مشکل رویارو کرده است.
اما کنترل طالبان بر سد کجکی در ولایت هلمند رسیدن به توافق را بیش از پیش دشوار کرده. سد کجکی نقطه‌ای است که بر اساس قرارداد ۱۹۷۳، میزان آب ورودی سالانه به ایران باید از آنجا اندازه‌گیری شود اما هیچ مقام دولتی افغان از ۲۰۱۵ موفق به بازدید از آن نشده است.
نصیر احمد دورانی، معاون وزیر کشاورزی و آبیاری افغانستان می‌گوید: «ما می‌خواهیم اختلاف با ایران حل شود اما ملاحظات امنیتی در کار است و کشور ما تحت فشار شدیدی قرار دارد. ایران باید این مسأله را درک کند.»
در همین زمینه
-
قطع برق وارداتی از ایران شهرک صنعتی هرات را به تعطیلی کشاند
-
نفس سیستان و بلوچستان تنگ است: خشکی، گرسنگی، غبار و بیماری سل
-
بحران آب در خاورمیانه عامل جنگ بعدی؟
-
جدال بر سر آب: ظریف افغانستان را تهدید کرد
-
تلاش‌های تازه برای حل اختلاف ایران و افغانستان بر سر منابع آبی
-
سد «کمال خان» و بحران دیپلماسی آب بین ایران و افغانستان
-
حق‌آبه هریررود؛ اولویت ایران در مذاکره با افغانستان درباره منابع آبی