بیژن روحانی – سوختن کتابخانه مؤسسه علمی مصر و نابودی کتاب‌ها و اسناد تاریخی با ارزش آن، آخرین روزهای سال ۲۰۱۱ را به روزهایی تلخ و سیاه برای حافظان میراث فرهنگی تبدیل کرد. هفته گذشته و در میان درگیری‌های خیابانی بین مردم و ارتش مصر ساختمان این کتابخانه در آتش سوخت و اکنون معترضان مصری و نظامیان انگشت اتهام را به سمت یکدیگر دراز کرده‌اند.

مؤسسه علمی مصر در سال ۱۷۸۹ و توسط ناپلئون بناپارت تأسیس شده بود و قدیمی‌ترین مؤسسه در نوع خود در مصر و در خاورمیانه به حساب می‌آمد. گزارش شده است که بخش زیادی از گنجینه‌ آن که شامل دویست هزار کتاب و نسخه دست‌نویس بوده در آتش سوخته است. در بعضی از گزارش‌های اولیه سخن از سوختن و از میان رفتن نسخه اصلی کتاب “وصف مصر” نیز دیده می‌شود.

“وصف مصر” نام مجموعه‌ای است از مقالات و توصیفات که برای نخستین بار در سال ۱۸۰۹ میلادی انتشار آن آغاز شد و شامل شرح و توصیف مصر و آثار تاریخی و باستانی آن بود. این مجموعه حاصل کار بیش از ۱۶۰ محقق و نویسنده بوده است که همراه ناپلئون در سال ۱۷۹۸ به مصر رفتند. در این میان بیش از دو هزار هنرمند و طراح چیره‌دست نیز کار طراحی و نقش کردن آثار تاریخی مصر را در این کتاب بر عهده داشتند. این افراد برای مدت حدود بیست سال به کار تحقیق و مطالعه در خصوص تمام جنبه‌های مصر معاصر و مصر باستان پرداختند و درنهایت یک مجموعه بیست جلدی از آثاری را بر جای گذاشتند که یکی از کامل‌ترین و جامع‌ترین تحقیقات در خصوص سرزمین مصر و آثار باستانی آن است. خوشبختانه این کتاب به طور کامل به همراه تصاویر کم‌نظیرش به صورت دیجتال درآمده است.

آنچه اتفاق افتاد

در روز درگیری ساختمان مؤسسه محل برخورد میان معترضان و نیروهای مسلح بوده است. بنا بر گزارش‌ها تعدادی از مردان با لباس نظامی روی پشت بام ساختمان مستقر شده بودند و از آن‌جا به سمت معترضان بلوک‌های سیمانی بزرگ و سنگ پرتاب می‌کردند و با باز کردن شلنگ‌های پر فشار آب قصد به عقب راندن آن‌ها را داشتند. اما معترضان نیز در پاسخ به پرتاب سنگ و همچنین کوکتل مولوتف پرداخته‌اند. پس از آن انفجار نسبتاً بزرگی رخ داده است که محل آن داخل ساختمان بوده و سپس دود سیاه‌رنگی به هوا رفته است.

آتش ابتدا از طبقات پایینی ساختمان آغاز شد و سپس به طبقات بالاتر سرایت کرد. با آنکه یک ایستگاه آتش‌نشانی در همان خیابانی که کتابخانه در آن واقع است قرار دارد، اما آتش‌نشانان بسیار دیر به محل رسیدند و کنترل آتش را دیر آغاز کردند. ویدیویی که توسط سایت روزنامه مصری الوفد منتشر شده، دقایق ابتدایی آتش‌سوزی را نشان می‌دهد. در این ویدیو مردانی که روی پشت بام هستند همچنان به پرت کردن اشیایی بزرگ به سمت تظاهرکنندگان می‌پردازند و علیرغم آغاز آتش‌سوزی به فعالیت‌‌‌های خود ادامه می‌دهند.

چه کسی مقصر است؟

با وارد آمدن این خسارت‌های عظیم فرهنگی که بسیاری از آن به عنوان فاجعه‌ میراث فرهنگی مصر یاد کرده‌اند این پرسش مطرح است که مسئولیت این فاجعه با کیست؟ اکنون هر دو سوی ماجرا به ملامت و مقصر قلمداد کردن یکدیگر پرداخته‌اند. ارتش، معترضان را به سبب پرتاب کوکتل مولوتف گناهکار می‌داند. شاهدان عینی گفته‌اند که برخی از معترضان کوکتل مولوتف به سمت سربازانی که در محل ساختمان مجلس شورا بودند پرتاب می‌کردند اما ظاهراً یکی از این بمب‌های دستی به اشتباه به ساختمان کتابخانه اصابت کرده است.

اما در مقابل معترضان مصری می‌گویند که نظامیان از ساختمان کتابخانه به عنوان محل استقرار خود و سازماندهی حمله به تظاهر‌کنندگان استفاده کرده‌اند. برخی از معترضان نیز گفته‌اند که این احتمال وجود دارد که آتش‌سوی توسط خود نظامیان آغاز شده باشد تا به این ترتیب به وجهه‌ معترضان آسیب وارد کنند. در این میان تصویر فردی با کلاهخود نظامی که مشعلی در دست دارد و آن را از پنجره‌ای به داخل ساختمان نیز می‌اندازد در فیس‌بوک معترضان منتشر شده و بحث‌های فراوانی را در خصوص هویت این فرد به راه انداخته است. با این حال مقصر هر که باشد، اکنون گنجینه‌ای کم‌نظیر در میان شعله‌ها از بین رفته است.

در این بین نیز البته گزارش شده است که پس از فرونشاندن آتش برخی از کتاب‌های نفیس از میان آوار به سرقت رفته است. روزنامه لوموند در خصوص سرقت تعدادی نسخه‌ دست‌نویس گزارش داده است. با این حال این احتمال نیز وجود دارد که ترکیبی از عملیات نجات و سرقت باعث شده باشد که برخی از کتاب‌ها و نسخ دست‌نویس به جای دیگری منتقل شده باشند. اکنون یک فراخوان عمومی برای بازگرداندن این کتاب‌ها در مصر منتشر شده است. ویدیوهای منتشر شده نیز نشان می‌دهد که جوانان مصری با تلاش زیاد در حال نجات کتاب‌ها و آثار خطی از میان آتش هستند.

محمد ابراهیم، وزیر آثار باستانی مصر اعلام کرده است یک گروه ویژه را برای تحقیق در خصوص آتش‌سوزی در مؤسسه علمی مصر تشکیل داده است اما این گروه هنوز به دلیل شرایط امنیتی نتوانسته‌اند ساختمان سوخته را مورد بررسی قرار دهند.

همچنین یک گروه برای مرمت آثار نجات داده شده نیز به وجود آمده است. اکنون تعدادی از کتاب‌ها و آثار خطی به محل آرشیو ملی مصر و تعدادی دیگر نیز به دانشگاه آمریکایی قاهره منتقل شده‌اند. وزارت فرهنگ مصر همچنین اعلام کرده ‌است ممکن است برای مرمت ساختمان تخریب شده‌ موسسه علمی مصر از وزارت فرهنگ فرانسه درخواست کمک کند. تاکنون آمار دقیق کتاب‌ها و نسخه‌های دست‌نویس نابود شده اعلام نشده است.
 

در همین زمینه:

::آثار باستانی مصر و رویدادهای اخیر::