دو هزار سال پیش، دریاسالار و جهانگرد ایتالیایی «گایو پِلینیو سِکوندو» در مجموعه ۳۷جلدی آثارش که عموماً به مشاهداتش از طبیعت و زندگی مردمان سرزمین‎های مختلف باز می‎گردد به موضوع جالبی اشاره می‎کند: زنان و کودکانی که با ظرف‎هایی از جنس پوست حیوانات (چیزی که ما به نام مشک می‎شناسیم) مسئول آوردن آب به خانه بودند. 

تصویری که این جهانگرد ایتالیایی از زنان آب‎آور آن دوره ارائه داده بود، همچنان وضعیت پا برجای جهان امروز است. وضعیتی که در پی گرمایش زمین و بحران خشکسالی چند دهه اخیر ابعاد وخیم‎تری نیز پیدا کرده است.

در مناطق کم‎آب زنان مسئولیت تأمین آب را بر عهده دارند/ عکس از عقیل مهقانی: زنان در ۲۰ کیلومتری گرگان

نتایج یک نظرسنجی از ۴۵ کشور در حال توسعه نشان می‎دهد که در ۷۶٪ خانوارها، زنان و کودکان مسئولیت اصلی تأمین آب را به عهده دارند. این زنان و کودکان به طور متوسط ۴۰ کیلوگرم آب را کلیومترها بر روی شانه‏‎شان حمل می‎کنند.

در مجموع تخمین‎زده می‌شود به طور متوسط برای جمع آوری آب در جهان، هر روز حدود ۲۰۰ میلیون ساعت زمان صرف می‌شود؛ زمانی که این زنان و کودکان می‎توانند در کار و درآمدزایی و رشد فرهنگی و اقتصادی و یا مشارکت در مدرسه صرف کنند.

در واقع این زمان هدر رفته حتی از تعداد کل ساعات کار هفتگی کارکنان تقریبا تمام بزرگترین زنجیره‎های صنعتی جهان نیز بیشتر است. محاسبات نشان می‌دهد که سالانه در جهان حدود  ۴۴۳ میلیون نفر به دلیل کمبود آب زمان و فرصت رفتن به مدرسه و تحصیل را از دست می‎دهند.

زنان، آب و زندگی

این دسترسی به آب سالم در کشورهای پیشرفته که امروز امری بدیهی به نظر می‎رسد حتی تا سال ۱۸۵۰ موضوعی دور از ذهن بود. در شهرهای لندن و پاریس و روسیه و غیره بسیاری از مردم به علت بیماری‎های عفونی ناشی از شستشو و یا آشامیدن آب‎های ناسالم جانشان را از دست می‎دادند. موردی که بسیاری از کشورهای آفریقایی هنوز درگیر آن هستند و اولین قربانیان طبیعی آن زنان و کودکان‎ به شمار می‎آیند.

کودکان، اغلب دختر بچه‎ها،  عمدتاً در کشورهایی مانند بورونئی، کامرون، اتیوپی، موزامبیک، نیجر و نیجریه مسئول آب‎آوری خانواده‎ها هستند.

اعظم بهرامی، فعال محیط زیست

جدا از زمان و انرژی که این کودکان از دست می‎دهند، آنها غالباً دچار آسیب‎های فیزیکی ناشی از حمل بار سنگین نیز می‎شوند. زمانی که در مورد ضرورت آبرسانی سالم و در دسترس به این کشورها برنامه‎ریزی می‎شود، خطراتی که زنان و کودکان آب‎آور را تهدید می‎کند نادیده انگاشته می‎شود. حوادث جاده‎ای و خطر تجاوز و آدم‎ربایی در مناطق ناامن و همینطور حمله حیوانات وحشی.

چند وقت پیش گروهی به نام LVIA که در زمینه حقوق زنان در کشورهای آفریقایی فعالند، شهادت‎های زنانی را منتشر کردند که سال‎ها مسئول آوردن آب به خانه از کیلومترها دورتر از محل زندگی‎شان بودند.

به طور مثال «حلیمه» که در منطقه اورامیا اتیوپی زندگی می‎کند به این سازمان گفته بود که برای آوردن آب دو ساعت در روز باید راه برود. او گفته بود: «در نزدیکی روستای من یک چشمه عمومی وجود دارد که اغلب بی‎آب است و برای همین مسافتی را باید پیاده‎روی کنم».

حلیمه باید ۲۰ لیتر آب در روز به خانه بیاورد. او مادر هفت فرزند است و اغلب بچه‎هایش به عفونت‎های پوستی مبتلا هستند.

سازمان LVIA که در ساخت توالت‎های عمومی و و آبرسانی به مدارس هم فعال است، گزارش داده بود که بیماری اسهال و تیفوس در یک منطقه گاه باعث تعطیلی مدرسه می‎شود. بر اساس این گزارش زنان و دختر بچه‌ها در این موارد در معرض آسیب بیشتری قرار دارند.

به ابتکار سازمان LVIA، در بسیاری از روستاها و شهرهای کوچک کشور سومالی و اتیوپی و ساحل عاج کمیته‎های محلی مدیریت آب تشکیل شده که اغلب اعضای آن را زنان تشکیل می‎دهند. این زنان مدیریت مصرف آب و سلامت آب در روستا و نظارت بر توزیع عادلانه کار آب‎آوری در خانوارهای روستایی را بر عهده دارند.

در مجموع این طرح توانسته به عنوان یک راهکار میان مدت در برخی از این مناطق مؤثر باشد.

زنان در ایران و فقدان عدالت زیستی محیطی

این تصاویر اما امروز دامنگیر بسیاری از زنان روستا‎نشین و عشایر ایران است. فقط کافی‎ست در اینترنت خیلی ساده جستجو کنید.

در «روستاهایی که با مخزن به آنها آبرسانی می‎شود» بیش از ۹۰ درصد عکس‎ها به زنانی تعلق دارد که یا ظرف‎های پلاستیکی بزرگی بر سر دارند و یا با همان  ظرف‎ها در صف تانکرهای حمل آب ایستاده‌اند.

بسیاری از زنان آب‌آور روزانه بیش از  شش ساعت در روز برای تأمین آب وقت صرف می‎کنند

برخی با وجود پوشش دست و پاگیر چادر، با فرغون مشغول جابجا کردن ظرف‎های بزرگ و سنگین آب هستند و چادرهایشان را به دور کمر گره زده‎اند.

بیشتر از هفت هزار روستا در ایران با تانکر آبرسانی می‎شوند.

بنا به قوانین و فرهنگی نانوشته و ناگفته گویی این زنان و دختر بچه‎ها هستند که مسئول حمل و نظافت و شستشو و مدیریت آب در خانواده به شمار می‎آیند.

به گفته مسئول سازمان آب و فاضلاب استان سیستان و بلوچستان دسترسی به آب سالم کمتر از بیست و پنج درصد است.

بر اساس سندی که وزارت بهداشت و و درمان و آموزش پزشکی منتشر کرده، مرگ و میر ناشی از بیماری‎های عفونی دستگاه گوارش و تناسلی، ششمین عامل مرگ زنان میانسال در ایران به شمار می‎آید.

آمار مرگ و میر زنان و خصوصاً کودکان به شکل معناداری در مناطقی که از دسترسی به آب سالم محروم‎اند بالاتر است؛ مناطق مرزی ایران و به ویژه استان‎هایی همچون سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و کرمان.

اخیراً فیلم مستندی از روستاهای بخش جازموریان -مرز میان استان کرمان و سیستان و بلوچستان- پخش شد. در این فیلم زنان به عبارتی صحرانشین، ناچارند در جستجوی آب، روزانه کلیومترها دشت‎های لم یزرعی که زمانی تالاب جازموریان بود را بپیمایند. در این منطقه بادهای طوفان‌زای شنی وجود دارد که با قدرت و سرعت زیاد می‎تواند دام‎های کوچک و حتی کودک کم سال را از زمین بلند کند. این خشکسالی و بی‎آبی طولانی زندگی زنان این منطقه را به شدت تحت تاثیر قرار داده است.

این در حالی است که دسترسی به آب برای حمام و شستشو و دستشویی می‌تواند زندگی زنان را از نظر سلامتی و مسئولیت‎شان نسبت به سلامت خانواده و فرزندان با چالش کمتری مواجه کند.

شستشوی راحت مو و بدن و امکان پاکیزه نگاه داشتن خانه و ظروف و لباس‌ها و حتی نوشیدن مقدار کافی آب در روز امر ساده و پیش پا افتاده‎ای نیست و بخش‎های زیادی از زندگی روزانه زنان را تحت تاثیر قرار داده است.

بسیاری از زنان آب‌آور روزانه بیش از  شش ساعت در روز برای تأمین آب وقت صرف می‎کنند و اغلب زمان زیادی برای رفتن به مدرسه برایشان باقی نمی‎ماند.

علاوه بر این، در کشورهایی که با خطر خشکسالی مواجه‌اند عدم دسترسی به آب در مدرسه مشکلاتی را ایجاد می‌کند. در دوران نوجوانی دختران از فقدان توالت تمیز و خصوصی در مدارس رنج می‎برند. در فقدان سرویس بهداشتی آنها باید از فضاهای باز در اطراف مدرسه استفاده کنند. دختران دانش آموز این وضعیت را با شرمندگی زندگی می‎کنند و در پاره‎ای موارد مجبور به ترک تحصیل می‎شوند.

به همین دلیل ارائه خدمات برای دسترسی کامل به آب و خدمات بهداشتی یکی از اجزای ضروری برنامه‌های آموزشی است.

آمار جهانی نشان می‎دهد که وقتی زنان تحصیل می‎کنند، خانواده‎ها دارای منابع اقتصادی بیشتری هستند و همچنین کودکان آن جامعه نیز از نظر سلامت جسمانی در وضعیت بهتری قرار دارند.

در دوران بارداری، زنان دیگر ظرفیت حمل بار سنگین را برای مسافت‎های طولانی ندارند. اما در آفریقا و برخی از کشورهای آسیایی، بسیاری از زنان در هر شرایطی ناچار از حمل ظروف آبی هستند. این در حالی است که معضل بهداشت ناشی از کمبود آب پاک خطر ابتلا به عفونت را در طول زایمان و پس از تولد کودک  افزایش می‎دهد.

تجربه‎های بین‎المللی نشان داده که مشارکت زنان در مدیریت منابع آبی یکی از راه‎هایی است که می‎تواند برای رفع مشکلات ناشی از بحران کمبود آب مؤثر باشد.

سرآخر نباید فراموش کرد رفع مصائب زنان آب‎ور و دیگر مشکلات ناشی از بحران کمبود آب تنها با در نظر گرفتن توسعه پایدار و سیاست‎های غیر جنسیتی امکان تحقق خواهند داشت. امری که در ایران امروز دور از ذهن به نظر می‌رسد.


از همین نویسنده