بیژن روحانی – در هفته‌های اخیر ایران توانست در یک دادرسی حقوقی در بریتانیا پیروز شود و تعدادی از اشیاء باستانی جیرفت را به خاستگاه اصلی خود در کشور بازگرداند، اما روند فروش آثار تاریخی ایران همچنان در حراجی‌های بین‌المللی به صورت آشکار و پنهان ادامه دارد و در بسیاری موارد شناسایی و بازگرداندن این آثار به ایران با دشواری‌های فراوانی رو‌به‌روست.

اشیاء تاریخی تمدن جیرفت که چند سال پیش به طور غیرقانونی از کشور خارج شده بودند، در لندن کشف و پس از پیگیری‌های فراوان، ۱۸ عدد از آن‌ها ابتدا تحویل سفارت ایران در لندن شدند و سپس به کشور بازگشتند. در پیگیری این پرونده، نقش یوسف مجیدزاده، باستان‌شناس ایرانی بسیار حائز اهمیت بوده است. زمانی که ایران از وجود این آثار در لندن مطلع شد از قرار گرفتن تعدادی از آن‌ها در فهرست حراج گالری برکت جلوگیری و به دادگاهی در این کشور شکایت کرد. تعدادی دیگر از این اشیاء نیز در توقیف گمرک فرودگاه هیثرو در لندن باقی ماند تا دادگاه تکلیف آن‌ها را روشن کند.

با این که بازگردندان این اشیاء تاریخی برای ایران دستاورد حقوقی و فرهنگی مهمی ارزیابی می‌شود اما هنوز در گوشه و کنار جهان بسیاری از آثار ایرانی در حراجی‌ها به فروش می‌رسد. به عنوان مثال قرار است تعدادی از مفرغ‌های باستانی لرستان و همچنین املش در روز هفتم دسامبر سال‌ جاری در حراجی مشهور کریستی به فروش برسند. این پنج قطعه مجسمه مفرغی که در این حراجی عرضه می‌شوند مربوط به هزاره اول پیش از میلاد مسیح هستند و قیمت پایه برای چهار قطعه از آن‌‌ها بین سه تا پنج هزار دلار و برای یک شیء دیگر بین دو تا سه هزار دلار تعیین شده است.

با اینکه بازگردندان اشیاء تاریخی برای ایران دستاورد حقوقی و فرهنگی مهمی ارزیابی می‌شود اما هنوز در گوشه و کنار جهان بسیاری از آثار ایرانی در حراجی‌ها به فروش می‌رسد.
 

یکی از این آثار لگام یا دهنه اسب است که از دو تندیس کوچک اسب تشکیل شده است. حراجی کریستی در توضیح این اثر نوشته است که در حوالی سال ۱۹۵۰ میلادی توسط مالک آمریکایی آن خریداری شده و اکنون نیز در آمریکا نگهداری می‌شود و در شعبه‌ نیویورک حراجی کریستی عرضه خواهد شد. قدمت این اثر بین ۲۷۰۰ تا ۲۹۰۰ سال برآورد شده است. دو اثر دیگر که باز هم متعلق به لرستان و از هزاره اول پیش از میلاد هستند، هرکدام دو بز کوهی هستند که روی پاهای خود بلند شده‌اند. روی پشت یک جفت از این بزها یک حیوان درنده شبیه شیر نیز قرار دارد.

یکی دیگر از آثاری که در حراج روز هفتم دسامبر کریستی ارائه می‌شود یک بز کوهی دوسر با شاخ‌های منحنی است که طبق اطلاعات مندرج در کاتالوگ مربوط به املش در شمال ایران است. همچنین مجسمه‌ ایستاده‌ یک مرد نیز قرار است در میان این آثار به فروش برسد. این تندیس ردای بلندی به تن دارد و خنجری را به کمر خود آویخته و با دست راست دسته خنجر را نگه داشته است.

مطابق اطلاعاتی که برای فروش این آثار ارائه شده است، یکی از مفرغ‌های لرستان مربوط به منوچهر سلیمان هارون است که در سال ۱۹۶۷ در تهران خریداری شده و سه اثر دیگر به یک خانواده سوئیسی تعلق دارد که در سال ۱۹۷۴ به آمریکا منتقل شده و اکنون در آنجا نگهداری می‌شود و قرار است در شعبه کریستی در آمریکا به فروش برسد.

منطقه املش در استان گیلان نیز دارای گورستان‌هایی از هزاره اول پیش از میلاد است که بارها و در سال‌های مختلف توسط قاچاقاچیان و حفاران غیر مجاز مورد تخریب و دست‌اندازی قرار گرفته است.

مفرغ‌های لرستان مجموعه‌ای از آثار منحصر به فرد فلزکاری هستند که در غرب ایران و در فاصله ۷۰۰ تا هزار سال پیش از میلاد توسط قبایل ساکن در آن منطقه تولید شده‌اند و دارای ارزش هنری فوق‌العاده زیادی هستند. بخش زیادی از این آثار بر اثر حفاری‌های قاچاق و کند و کاو در گورها و تپه‌های منطقه لرستان به دست آمده و عمدتاً حدود ۹۰ سال قبل یعنی در سال‌های ۱۹۲۰ میلادی به بسیاری از مجموعه‌ها و موزه‌های جهان راه پیدا کردند. این اشیاء شامل طیف وسیعی از آثار تزیینی، سلاح، ابزار، وسایل آیینی، سنجاق و وسایل دیگر است.

منطقه املش در استان گیلان نیز دارای گورستان‌هایی از هزاره اول پیش از میلاد است که بارها و در سال‌های مختلف توسط قاچاقاچیان و حفاران غیر مجاز مورد تخریب و دست‌اندازی قرار گرفته است. اشیاء به دست آمده از گورستان‌‌های املش شامل اشیاء طلایی، زیور آلات و همچنین آثار مفرغی است.

گرچه مطابق اطلاعاتی که در حراجی کریستی ارائه شده مجسمه مفرغی متعلق به املش از سال ۱۹۷۴ در اختیار یک خانواده سوئیسی است و بنابراین خروج آن از کشور می‌بایست حداقل بیش از ۳۷ سال پیش صورت گرفته باشد اما حفاری‌های غیر مجاز در منطقه املش در سال‌های اخیر نیز همچنان ادامه داشته است.

در دهه ۱۳۸۰ خورشیدی بخش‌های وسیعی از یک گورستان باستانی در روستای تماجان در املش به طور گسترده مورد حفاری قاچاق قرار گرفت. در سال ۱۳۸۸ نیز نیروی انتظامی از کشف یک باند غیر مجاز حفاری در منطقه املش خبر داد.

برای بازگرداندن آثاری که به طور قاچاق از کشور خارج می‌شوند، ایران عملاً راهی دشوار در پیش دارد. در ابتدا باید این آثار در نقاط مختلف جهان شناسایی شوند و سپس با مدارک مستدل تعلق آن‌ها به ایران نشان داده شود و سپس غیرقانونی بودن خروج آن‌ها از کشور نیز در یک دادگاه صالح به اثبات برسد. همچنین زمان خروج نیز یکی از عوامل مهمی است که در استرداد این آثار می‌تواند مؤثر باشد. اما با توجه به آن که بسیاری از اشیاء عتیقه به صورت غیر آشکار معامله و در مجموعه‌های خصوصی نگهداری می‌شوند، عملاً امکان اندکی برای شناسایی و برای بازگرداندن آن‌‌ها به خاستگاه اصلی وجود دارد.

در همین زمینه:

::سرباز هخامنشی با پاسپورت فرانسوی::

::همایش بازگرداندن آثار تاریخی::