کوبا کشوری است که در مقابل طوفان بهترین آمادگی قبلی و بعدازآن سریع‌ترین روند بازسازی را دارد. ما از مردم این جزیره کوچک چه چیزی می‌توانیم یاد بگیریم؟
در کنار تصاویر وحشتناک اجساد شناور بر روی آب، زندگی‌های ویران‌شده توسط سیل و مردمی که برای نجات جانشان به یک بلندی پناه برده‌اند، خاطره ماندگار دیگری نیز در میان فجایع طوفان «هاروی» ثبت‌شده است. در گیرودار بلای هاروی، مردم شروع کرده بودند به منتشر کردن تصاویری از هزاران مورچه آتشین که با چسبیدن به یکدیگر، بر روی سطح آب قایقی درست کرده بودند تا جان ملکه، لاروها و بچه‌هایشان را نجات دهند.
این تصویر مشهور از همبستگی حشرات در برابر یک فاجعه بیش از هر چیز در تضاد با واکنش انسان‌ها در مقابل طوفان هاروی بود، هرچند به‌خوبی باعث شد تا ناتوانی و ضعف انسان در مقابله با بلایای طبیعی بار دیگر به او یادآوری شود.
بااین‌همه اگر من به شما بگویم که کشوری هم وجود دارد که ۱۷ طوفان قبلی خود را تنها با ۳۵ نفر تلفات پشت سر گذاشته است؛ یا که بگویم آن کشور دقیقاً همان مدل از همبستگی را به نمایش گذاشت که ما چند خط بالاتر در مورد مورچه‌ها حسرتش را می‌خوردیم؛ و این‌که اگر بدانید آن کشور تولید ناخالص ملی‌اش در قیاس با ایالات‌متحده، چیز چندان قابل‌توجهی نیست، چه واکنشی نشان خواهید داد؟
همچنین کشوری وجود دارد: کوبا.
وقتی‌که در سال ۲۰۱۶ طوفان «متیو» ۴۴ نفر را در ایالات‌متحده به کام مرگ کشاند، در کوبا علی‌رغم ویرانی‌های فراوانی که این طوفان با خود در پی داشت، هیچ‌کس کشته نشد. ایضاً زمانی که براثر طوفان «کاترینا»، بیش از ۱۸۰۰ نفر در ایالات‌متحده جان خود را از دست دادند، در کوبا هیچ‌کس کشته نشد. در سال ۲۰۰۸ طوفان «گوستاو و آیک» در شلوغ‌ترینِ فصلِ کوبا جان ۷ نفر را گرفت، درحالی‌که با ادامه حرکت این طوفان در ایالات‌متحده، باوجوداینکه مقدار زیادی از قدرتش را ازدست‌داده بود، ۳۰ نفر جان خود را از دست دادند. در جریان طوفان «ایزابل» در سال ۲۰۰۳ نیز تعداد شهروندان آمریکایی بیشتری در قیاس با جان‌باختگان ۶ طوفان بزرگ کوبا در بازه میان سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۳، کشته شدند؛ و این الگو برای تمامی طوفان‌هایی که هر دو کشور را موردحمله قرار داده است، تکرار می‌شود. جای تعجب ندارد که سازمان‌های بین‌المللی مثل صلیب سرخ و سازمان ملل بارها و بارها کوبا را نمونه‌ی جهانی کاهش خطر بلایای طبیعی نامیده‌اند.
مگر کوبا چه‌کار می‌کند؟ راز بزرگی در میان نیست. بعد از چندین طوفان مرگ‌بار در قرن بیستم، دولت کوبا برنامه‌ی جامع و کلانی را در مورد افزایش آمادگی در زمان‌های مواجهه با بلایای طبیعی، تخلیه منازل و شهرها، تسکین، بهبود و بازسازی بعد از فاجعه، عملی کرد. این برنامه شامل حال تمامی شهروندان کوباست و در تمامی ارگان‌های ملی و محلی اجرا می‌شود.
به‌جای این‌که برنامه‌ی آمادگی، بهبود و بازسازی در زمان طوفان یک برنامه تشریفاتی تلقی شود و از این طوفان تا طوفان بعدی کسی به یاد آن نباشد، اجرای این برنامه در کوبا حکم مرگ و زندگی را دارد و واقعاً هم حکم مرگ و زندگی را دارد. شاید بعضی بخواهند بگویند که برنامه جامع کوبا به این دلیل اجرایی است که این کشور تک‌حزبی اداره می‌شود، اما اجرای برنامه نجات کوبا از فاجعه، ربط چندانی با اقتدارگرایی حکومت این کشور ندارد.
در اینجا به چهار عامل مهمی که اجرای این برنامه را عملی ساخته‌اند اشاره می‌کنیم:
۱- کوبا همواره در حال آماده شدن برای طوفان بعدی است.
کوبایی‌ها فرض می‌کنند که طوفان بعدی همیشه همین حوالی است، و این فرض هم تقریباً درست است. ازاین‌رو دولت کوبا بخش‌های مختلفی را مأمور پیش‌بینی زمان وقوع طوفان و کسب آمادگی برای رویارویی با آن کرده است؛ ۶۸ ایستگاه آب‌و‌هوایی در سراسر کوبا طوفان‌های مختلف را ره‌گیری می‌کنند و سازمان پدافند غیرعامل سیستم‌های هشدار سریع، ذخایر اضطراری و گروه‌های نجات خود را به‌صورت آماده‌باش دارد.
این عوامل به‌تنهایی باعث ایجاد تفاوت میان ایالات‌متحده و کوبا نیستند، اما فرستاده‌ی شهر گالوستون ایالت تگزاس پس از بازدید از کوبا در سال ۲۰۰۹ در گزارش خود آورده: «کوبا در تمام طول سال آماده‌ی رویایی با طوفان است». در کوبا تمامی افراد بزرگ‌سال به‌طور اجباری در کلاس‌های پدافند غیرعامل شرکت می‌کنند که در آنجا چگونگی کمک کردن در زمان تخلیه‌ی شهری آموزش داده می‌شود. از سال ۱۹۸۶ به بعد، تک‌تک شهروندان کوبایی موظف‌اند که هرسال در دوره‌ای به نام Ejercicio Meteoro که سری کلاس‌های تمرینی شبیه‌سازی شرایط تخلیه شهری است، شرکت کنند. آموزش‌وپرورش نیز مطالب مرتبط با آمادگی مقابله با طوفان را در واحدهای درسی در تمامی مقاطع تحصیلی و تمامی پایه‌های مدارس قرار داده است.
به‌علاوه نقشه‌های اضطراری مقابله با طوفان در سطوح ملی، استانی، شهری و محلی از پیش تهیه‌شده‌اند و هرساله به‌روز می‌شوند. به‌عنوان بخشی از این نقشه، برای هر کوبایی منطقه‌ی امنی در نظر گرفته‌شده است که در صورت بروز هرگونه طوفان به آن پناه ببرد.
اطلاعات هواشناسی به‌طور مستمر و هر شش ساعت یک‌بار، و در صورت احتمال وقوع طوفان در آینده نزدیک هر ۳ ساعت یک‌بار، از تلویزیون و رسانه‌های دولتی پخش می‌شوند. زنگ‌های هشدار ۷۲ ساعت قبل از رسیدن طوفان به صدا درمی‌آیند. به کلام ساده‌تر، مردم کوبا همواره حواسشان به آب‌وهوا هست.
۲- همه برای اجرای این برنامه بسیج شده‌اند.
یکی از مهم‌ترین دلایل موفقیت برنامه مقابله با طوفان در کوبا، در کشوری با منابع نسبتاً محدود، فلسفه بسیج سراسری است. رویارویی با طوفان شاید طبق یک سلسله‌مراتب فرماندهی شود، ولی اجرای آن توسط مردم عادی در جوامع خودشان و بر اساس تمرین‌های آمادگی قبلی، انجام می‌شود.
بر اساس یافته‌های موسسه آکسفام در سال ۲۰۰۴، «مهم‌ترین نکته در مورد واکنش به بلایای طبیعی در کوبا، همکاری مردم در مقیاس گسترده است». رهبران شهری و استانی، برای هر محدوده و محله یک فرمانده از همان محدوده برای عملیات دفاع از شهروندان در برابر طوفان تعیین می‌کنند و با این کار یک نظام با روند تصمیم‌گیری مرکزی را با یک مجموعه غیرمتمرکز ترکیب می‌کنند. بدین منظور جلساتی برگزار می‌کنند و در این جلسات علاوه بر مرور برنامه‌های زمان اضطرار، تجهیزات و وسایل نقلیه به هر منطقه تعلق می‌گیرد و وظایف خاصی به عهده هر فرد گذاشته می‌شود.
در کوبا هرکسی نقشی دارد. پزشکان، مدیران مدارس، کارکنان سازمان‌های دولتی دیگران، پروتکل‌های زمان بحران و برنامه‌ها و تدارکات تخلیه شهری را مرور می‌کنند. یکی از نیروهای امدادی که در سال ۱۹۹۶ به کوبا اعزام‌شده بود می‌گوید «همه، حتی کودکان، از وظایف خود آگاه‌اند». در یک آپارتمان همه دست‌به‌کار می‌شوند و افراد وظایفی مثل چسب زدن پنجره‌ها، ذخیره مواد غذایی، پخت‌وپز، و یا مشاوره دادن به همسایه‌ها برای محافظت از اموالشان را به‌خوبی ایفا می‌کنند. این قسمتی از مجموعه اقداماتی بود که بخش اسکان سازمان ملل آن را «فرهنگ ایمنی» نامیده است.
در زمان حادثه اعضای کمیته نجات کمک می‌کنند تا حیوانات به نواحی مرتفع‌تری منتقل شوند، افرادی که گیر افتاده‌اند نجات پیدا کنند و خانه‌هایی که در برابر طوفان مقاوم بوده‌اند شناسایی شوند. اگر خانه‌ی خانواده‌ای در برابر طوفان مقاوم بوده باشد و خطر سیل آن را تهدید نکند، آن‌ها همسایگان را به خانه خود می‌برند. در غیر این صورت، افراد به خانواده یکی از اقوام یا آشنایان، یا به یکی از پناهگاه‌های دولتی منتقل می‌شوند. هر ساختمانی، از کلیسا گرفته تا مدرسه، می‌تواند یک پناهگاه دولتی باشد.
به‌منظور انتقال افراد به این مکان‌ها، اعضای کمیته از تمامی وسایل نقلیه‌ای که در دست دارند استفاده می‌کند، چه خودروی شخصی باشد و چه کامیون، قایق، یا تراکتور. شهروندان می‌توانند حیوانات خانگی خود را نیز با خود به این مراکز ببرند و آنجا دامپزشکانی حضور دارند که به وضعیت آن‌ها رسیدگی کنند. نانوایی‌های دولتی هم برای افراد حاضر در پناهگاه غذا تهیه می‌کنند.
این شرایط تا مرحله بهبود و بازسازی ادامه پیدا می‌کند. کمیته‌های محلی به‌منظور ارزیابی خسارات وارده و همچنین آغاز عملیات پاک‌سازی محلات، گروه‌هایی را تشکیل می‌دهند. شهروندان هم در اموری مانند پاک‌سازی محلات، بازسازی ساختمان‌ها و جمع‌آوری پوشاک و موارد موردنیاز کمیته‌های محلی، کمک می‌کنند. بعضی از مردم ترجیح می‌دهند تا زمانی که ایمنی کامل برقرار نشده است، در خانه دوستان و یا پناهگاه بمانند.
این‌چنین همبستگی‌ای البته مختص مردم کوبا نیست. در تگزاس و دیگر ایالت‌های طوفان‌زده نیز چنین روحیه‌ای در سال‌های اخیر مشاهده‌شده است، شهروندان آمریکایی که مشتاقانه به کمک همسایگان خود می‌رفتند؛ اما اغلب اوقات زمانی شاهد چنین کارهایی هستیم که دیگر خیلی دیر شده است و باید مانند آنچه در کوبا اتفاق می‌افتد، زودتر از این‌ها انجام می‌شدند.
۳- از جوامع آسیب‌پذیر حمایت می‌شود.
هیچ‌وقت بلایای طبیعی به‌تمامی افراد به یک‌میزان خسارت وارد نمی‌کنند. در ایالات‌متحده نابرابری اقتصادی موجب می‌شود تا در زمان فاجعه، اوضاع برای برخی از طبقات بحرانی شود. علاوه بر این، عوامل مهم دیگری ازجمله جغرافیا و سلامت شخصی افراد نیز به این چنددستگی طبقاتی و بحران دامن می‌زنند.
در کوبا، دولت دست‌به‌کار شده است و شهروندان، مناطق و قسمت‌هایی که بیشترین آسیب‌پذیری را دارند را شناسایی کرده است. شهرداری‌ها هرساله اطلاعات دقیقی از سن و سال افراد گرفته تا خدمات ویژه موردنیاز آن‌ها را جمع‌آوری می‌کنند.
همچنین اعضای جامعه، مانند پزشکان یا نمایندگان سازمان‌های دولتی، اوضاع محله خود را ارزیابی می‌کنند. یک نفر به آکسفام گفته بود که تمام ساکنین محله، از پیرزن ویلچری تا زن حامله‌ای که نیاز به کمک دارد را می‌شناسد و از نیازهای خاص آن‌ها مطلع است. زمانی که طوفان می‌آید، گروهی از این افراد وظیفه دارند تا از وضعیت افراد آسیب‌پذیرتر مطمئن شوند و پزشکان به وضعیت مصدومان رسیدگی می‌کنند تا افرادی که نیاز به مراقبت بیشتری دارند را به بیمارستان منتقل کنند.
۴- تضمین حفاظت از اموال افراد توسط دولت و چندین اقدام منحصربه‌فرد دیگر.
اما اقدام منحصربه‌فرد دیگر دولت کوبا، تلاش برای حفاظت از اموال و دارایی‌های مردم عادی در زمان وقوع طوفان است. این علاوه بر دارا بودن اهمیت ازنظر اقتصادی و روانی، باعث می‌شود مردم به پیروی از دستورات در زمان تخلیه شهری متقاعد شوند.
نیروهای دولتی، پلیس و ارتش موظف‌اند تا لوازم منزل و دیگر دارایی‌های مردم را به مکان‌های ایمن و مرتفع منتقل کنند. بعضی از استان‌ها این امکان را فراهم کرده‌اند که مردم چیزهای باارزش خود را در جعبه قرار دهند و جعبه را به مکانی امن در یک جای دیگر بفرستند. به‌منظور آرامش خاطر مضاعف شهروندان، دولت باوجود منابع مالی محدود کوبا، متعهد شده است که تمامی اموال آسیب‌دیده مردم را با نمونه سالم جایگزین کند.
این فقط یک نمونه از خدمات متمایز دولت کوبا در زمان توفان بود. تمامی رسانه‌های کوبا اعم از دیداری، شنیداری و نوشتاری دستورالعمل‌هایی مبنی بر ایمن‌سازی خانه‌ها و مکان‌های امن در دوره بازسازی منتشر می‌کنند. با رسیدن سرعت باد به یک‌میزان مشخص، برق و گاز شهری برای جلوگیری از برق‌گرفتگی و یا انفجار قطع می‌شوند. برداشت محصول قبل از رسیدن طوفان شتاب بیشتری می‌گیرد. تمامی درختان در نزدیکی دکل‌های برق و مخابرات قطع‌شده‌اند.
و برخلاف امریکا که بستن بیمارستان‌ها و دیگر مراکز خدماتی مهم (مانند پلیس و آتش‌نشانی) در زمان طوفان رایج است، در کوبا این مراکز، همواره ایمن و باز هستند تا به مردم منطقه خدمت‌رسانی کنند. استمرار ارائه خدمات پزشکی به قربانیان تا مدت‌ها بعد از اتمام حادثه، حاکی از صداقت دولت کوبا در اصرار بر احتساب خدمات درمانی به‌عنوان حقوق بشر است.
ما می‌توانیم بهتر هم عمل کنیم
همه آنچه گفته شد در تضاد کامل با آنچه در ایالات‌متحده می‌گذرد قرار دارد. واکنش‌ها به بلایای طبیعی در ایالات‌متحده بدون در نظر گرفتن مشارکت شهروندان برنامه‌ریزی و اجرا می‌شود. شهرداری‌ها درزمینه‌ی تخلیه‌ی شهری وظیفه‌ای نسبت به پاسخگویی به مجموعه‌ی مرکزی خاصی ندارند و بر طبق تشخیص و میل خود تصمیم‌گیری می‌کنند؛ تصمیماتی که عملی نمی‌شوند. هیچ‌گونه آموزش کمک‌های اولیه یا همکاری در زمان بحران که شهروندان ملزم به شرکت در آن باشند وجود ندارد. نواحی آسیب‌پذیر شناسایی نشده‌اند و از منابع ارتش به‌جای استفاده در جهت کمک به مردم کشور، در جنگ‌هایی خیلی دورتر از مرزها استفاده می‌شود.
ایالات‌متحده یک رسانه ملی که از طریق آن بتواند در مواقع اضطرار اطلاع‌رسانی کند ندارد. البته هستند رسانه‌های خصوصی‌ای که به همکاری با دولت ایالات‌متحده در زمان‌های اضطرار مشهور هستند و پخش برنامه‌های عادی‌شان را برای پخش صحبت‌های فوری رئیس‌جمهور قطع می‌کنند. باورش سخت است که این رسانه‌ها در زمان بروز بلایای طبیعی از همکاری با دولت امتناع کنند.
بعضی شاید به این نکته اشاره کنند که دولت ایالات‌متحده توانایی خارج کردن مردم از خانه‌هایشان را در زمان تخلیه شهری ندارد و علت بسیاری از مرگ‌ومیر شهروندان توجه نکردن به هشدارهای تخلیه شهری است؛ اما همان‌طور که در گزارش فرستاده‌ی گالوستون آمده «مردم آگاه، رغبت به مشارکت دارند و با آگاهی از خطرات بلایای طبیعی، میل بیشتری به ترک داوطلبانه خانه‌های خود در زمان تخلیه شهری نشان می‌دهند.» به‌بیان‌دیگر، استفاده از مردم عادی به‌عنوان بخشی از برنامه‌ی واکنش به طوفان، واگذاری مسئولیت به آن‌ها و همچنین آموزش خطرات بلایای طبیعی به آنان، علاوه بر تضمین امنیت بیشتر اموال و دارایی‌های آن‌ها، موجب می‌شود که عده بیشتری چنین هشدارهایی را جدی بگیرند.
برنامه‌ی کوبا برای مقابله با طوفان محصول جانبی سیستم سیاسی اقتدارگرای این کشور نیست، بلکه این برنامه ماحصل یک تصمیم سیاسی است؛ تصمیمی که طی آن دولت کوبا اولویت خود را حفظ جان تمامی شهروندان، حتی آسیب‌پذیرترین اقشار خود قرار داده است و نقشه مقابله با طوفان خود را بر اساس آن ترسیم کرده است.
حالا تصور کنید که چه می‌شد، اگر سیاست‌مداران حاکم بر ایالات‌متحده، کشوری با منابع و ثروتی صدها برابر آنچه کوبا در اختیار دارد، می‌توانستند چنین تصمیمی اتخاذ کنند.
منبع وب‌سایت ژاکوبن
ترجمه رویداد معماری
لینک در تریبون زمانه
