دیپلماسی گرد و غبار و پایان نشست تهران

هنوز جوهر امضاهای دو بیانیه‌ «همایش بین‌المللی مقابله با گرد و غبار» در تهران خشک نشده بود که گرد و غبار چهار استان ایران را فراگرفت، و همزمان دو مقصر اصلی طوفان‌های گرد و غبار در ایران، یعنی ترکیه و افغانستان اعلام کردند سیاست‌های سدسازی‌شان را کما فی سابق ادامه می‌دهند.

با این حال همایش سه‌روزه تهران را هم می‌توان نخستین همبستگی جهانی برای حل بحران ریزگردها دانست و هم دستاوردی به‌موقع برای دستگاه دیپلماسی ایران در شرایط پر تنش منطقه.

در این همایش به جز ایران، نمایندگان ارشد ۴۳ کشور با انتشار دو بیانیه کوشیدند تا زمینه‌های همکاری فنی و سیاسی برای مقابله با گرد و غبار را در سطح بین‌اللملی افزایش دهند.

بیانیه نخست این اجلاس تلاشی سیاسی برای همبستگی جهانی بود و بیانیه دوم ارائه راهکارهایی فنی و تخصصی برای مقابله با پدیده «گردوغبار».

بیانیه اول: طرح مسئله در مجمع سازمان ملل

بیانیه نخست این همایش که بیشتر جنبه سیاسی داشت در همان روز اول منتشر شد.

در این بیانیه که از سوی ۹۰ درصد وزرای حاضر در نشست تهران منتشر شد(Tehran Ministerial Declaration)، امضاکنندگان  از سران کشورهای شرکت کننده  در مجمع عمومی سازمان ملل خواستند تا بیانیه تهران را در دستور کار خود قرار دهند. مجمع عمومی سازمان ملل متحد قرار است در اواخر شهریور سال جاری برگزار شود.

پیش از انتشار بیانیه نخست کنفراس تهران، تصویب قطعنامه‌ پیشنهادی ایران با عنوان «مقابله با ریزگردها» در کمیته دوم مجمع عمومی سازمان ملل (کمیته مالی و اقتصادی)، زمینه را برای طرح این موضوع در مجمع عمومی سازمان ملل فراهم کرده بود.

اما جدای از طرح موضوع در مجمع عمومی سازمان ملل، وزرا و مقامات عالی‌رتبه شرکت‌کننده در کنفرانس تعهد کردند تا برای مقابله با پدیده ریزگردها و طوفان‌های شن و گرد و غبار با یکدیگر همکاری کنند. آنها همچنین نقش رهبری و هماهنگ‌کننده سازمان ملل متحد برای شکل‌دادن به همکاری‌هایی در مقیاس جهانی، منطقه‌ای و زیرمنطقه‌ای را ضروری دانستند.

بیانیه وزرای حاضر در نشست  ۱۲ بند دارد که بند آخر آن از دولت و مردم ایران برای میزبانی کنفرانس تهران تشکر شده.

در مفاد این بیانیه از کشورها و سازمان ملل متحد خواسته شده تا:

• اطلاعات، تجاربِ علمی و تخصصی و درس‌های موفق یا ناموفق‌ مرتبط با پدیده ریزگرد را با یکدیگر به اشتراک گذارند
• سیستم های هشدار سریع برای مواجهه با طوفان های شن و گرد و غبار به دلیل فرامرزی بودن این پدیده از طریق ساختارهای همکاری در سطح بین المللی، منطقه ای و ملی تقویت شود
• گفتگویی سیاسی میان کشورها در خصوص مباحث مرتبط با پدیده طوفان های شن و گرد و غبار به ویژه با مشارکت سازمان های بین المللی و پیکره‌های سازمان ملل متحد صورت پذیرد تا یک چارچوب مناسب برای هم‌افزایی میان تمامی آژانس‌های سازمان ملل متحد به وجود آورد
• ظرفیت سازی مناسب برای ایجاد و شکل گیری مدیریت بر این گونه حوادث غیر مترقبه و رخدادهای گروهی صورت بگیرد.
• گروه مدیریت محیط زیست سازمان ملل تمام مجموعه‌های این سازمان را برای آماده‌سازی مشخص یک برنامه واکنش جهانی به پدیده طوفان‌های شن و ریزگردها متحد کند.

بیانیه دوم: چگونه با ریزگردها بجنگیم

بیانیه دوم اما از اهمیت بیانیه اول برخوردار نیست. شاید یک دلیل همان بود که معصومه ابتکار در آخرین روز کنفرانس عنوان کرد: «درباره این اختلافات به اجماع رسیدیم. پیشنهاد ترکیه این بود که سند کارشناسی به عنوان سندی تعهد آور مطرح نشود. ما نیز اعلام کردیم که این بیانیه جمع‌بندی توصیه‌های فنی و مباحث فنی است».

به گفته رئیس سازمان محیط زیست، توافق برای عدم تعهد آور بودن بیانیه دوم عاملی شد تا کشورهای شرکت‌کننده بر اختلاف‌هایشان در این کنفرانس غلبه کنند.

بیانیه دوم در واقع برآیندی است از دو نشست تخصصی و فنی با موضوعات «شناسایی منابع، پایش، پیش‌بینی و اندازه‌گیری گرد و غبار» و «سیاست‌گذاری، نوآوری، کنترل منابع و مباحث اقتصادی» که در روز سومین کنفرانس و در سطح کارشناسان محیط زیست برگزار شد.

بنابر اعلام مجید شفیع‌پور رئیس مرکز امور بین‌الملل و کنوانسیون‌های سازمان حفاظت محیط زیست هر دو سند اجلاس تهران همراه با گزارش کامل اجلاس به مجمع عمومی سازمان ملل متحد عرضه خواهد شد.

مقامات ایرانی ابراز امیدواری می‌کنند که کنفرانس‌ تهران در ظرفیت‎سازی و آموزش به منظور مقابله با پدیده گرد و غبار نقشی اساسی داشته باشد.
در مجموع متخصصان ایرانی نگاهی مثبت به ایران کنفرانس داشتند. با این حال شماری از جمله علی درویشی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر محیط زیست با یاددآوری تلاش‌های قبلی برای مبارزه با گرد و غبار، تأکید کردند که اقدامات اینچنین بدون فعالیت‌های اجرایی و اقدام‌های عملی بی‌ثمر خواهد بود.

به گفته این کارشناس محیط زیست «از بهمن ۱۳۸۶ تاکنون اقدام های بسیاری در عرصه منطقه ای صورت گرفته است. امضای معاهده تهران در ۸ بند، بیانیه وزیران کشورهای همسایه در سال ۲۰۱۰، تفاهم نامه چهارجانبه میان ایران، عراق، سوریه و ترکیه و قطعنامه سازمان ملل در سال ۲۰۱۵ از نمونه گام های سازمان محیط زیست و مسئولان دولت یازدهم در سطح منطقه ای و بین المللی برای مقابله با گرد وغبار بوده است. اما تلاش ها برای مبارزه با گرد وغبار بدون فعالیت های اجرایی، بی‌اثر خواهد بود».

با وجود این، علی درویش تصدیق کرد که «این کنفرانس در نوع خود بزرگ ترین و مهمترین کنفرانس مربوط به گرد وغبار در ابعاد جهانی به شمار میآید.»

اما چرا ایران پیشگام مقابله جهانی با ریزگردها شده؟

۴۴برای کشوری که به ادعای مسئولانش ۸۰ درصد طوفان‌های گرد و غبار منشأ خارجی دارد، راه حل مقابله با این پدیده هم طبعاً از خلال همکاری‌های بین‌المللی به دست می‌آید.

اما این تمام ماجرا نیست. جدای از اقدامات عملی، این کنفرانس و ایجاد کارگروه‌های تخصصی برای پیشنهاد و نگارش چهار قطعنامه به سازمان ملل هزینه‌های هنگفتی داشته که با انتقادهایی هم مواجه شد.

دستگاه سیاست خارجی دولت حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران به خوبی می‌داند که مشارکت بین‌المللی در مسائل زیست محیطی جهان برای این کشور وجاهت می‌خرد و با توجه به تنش‌های اخیر در منطقه می‌تواند بخشی از استراتژی دستگاه دیپلماسی ایران باشد.

حضور نمایندگان اروپا و آمریکا در تهران، آن هم شرایطی که بسیاری از کشورهای منطقه خواهان به انزوا کشیدن تهران در سطح بین‌المللی هستند، برای دولت روحانی یک برگه برنده بود. شاید به همین خاطر بود که حسن روحانی خود شخصاً سخنرانی روز افتتاحیه را بر عهده گرفت.

در همین رابطه وب‌سایت سازمان محیط زیست با انتشار یادداشتی نوشت: «از این رو منتقدان آگاهی ندارند که هوای سیاسی خاورمیانه نیز سخت گرد و غبار دارد و تنفس در چنین هوایی بدون دیپلماسی هوشمندانه و تعاملی کار سخت و دشواری است.»

هرچند برگزاری این کنفرانس برای ایران یک تیر و چند نشان بود، اما دپیپماسی ایران دستکم از بحران هجوم ریزگردهای خارجی به این کشور نکاست. با وجود میزبانی ایران و در حالی که نمایندگان افغانستان و ترکیه از جمله حاضران نشست تهران بودند، مقامات این دو کشور به سخنان حسن روحانی در روز افتتاحیه واکنش نشان دادند؛ نشانه‌ای از عدم موفقیت دیپلماسی محیط زیست ایران برای حل بحران‌های داخلی‌اش.

رئیس‌جمهوری ایران ۱۲ تیرماه گفته بود با اشاره به سیاست‌های سدسازی ترکیه گفته بود نمی‌توان به گونه‌ای حرکت کرد که تنها یک کشور از سرچشمه‌های آب، منتفع شود.

او همچنین درباره افغانستان گفته بود «احداث سد و بندهای متعدد در شمال و جنوب افغانستان می‌تواند استان‌های خراسان و سیستان و بلوچستان را تحت تأثیر قرار دهد و اگر دریاچه هامون به طور کامل خشک شود، نه تنها از گرد و غبار آن استان‌های شرقی ایران در رنج خواهند بود، بلکه مردم افغانستان هم در رنج خواهند بود».

به دنبال این اظهارات ابتدا فضلی چرمن، معاون وزارت امور خارجه ترکیه سخنان روحانی درباره تأثیرات زیست محیطی سد «ایلیسو» بر ایران را «نادرست» خواند.

---

سپس رضا تکین، سفیر ترکیه در تهران با دفاع از سدسازی‌های کشورش بر روی دجله و فرات، گفت ترکیه از این پروژه‌ها چشم‌پوشی نمی‌کند.

سفیر ترکیه همچنین یادآوری کرد ایران نیز که ۱۰ درصد آب ورودی به دجله از آنجا سرچشمه می‌گیرد، بر سرچشمه دجله سد ساخته است. او ادامه داد که ایران نیز در ۳۰ سال اخیر ۶۰۰ سد ساخته و مانع ورود آب به تالاب‌هایش شده.

سدسازی‌ها در خاورمیانه یکی از دلایل اصلی خشکی تالاب‌ها و طوفان‌های گرد و غبار در خاورمیانه به شمار می‌آید. در ایران نیز ساخت سد گتوند سبب شد تا نمک زیادی به سمت زمین‌های گتوند سرازیر شود که از جمله کانون‌های گرد و غبار خوزستان به شمار می‌آیند.

در واکنشی دیگر هم نجیب الله آزاد، معاون سخنگوی رئیس جمهوری افغانستان گفت «این حق ما است که باید از آب‌های کشور خود بهره ببریم. هر کسی که چنین سخنانی را به کار می‌برد، بی‌جاست».

گرچه تنها اهمیت این کنفرانس برای ایران جنبه‌های بین المللی آن نبود.

تلاش‌های دولت ایران برای برگزاری این کنفرانس همزمان می‌تواند پاسخی به اعتراضات زمستان سال گذشته خوزستانی‌ها هم باشد. زمانی که دولت ایران به سبب عدم تأمین بودجه برای مقابله با گرد و غبار در خوزستان زیر فشار منتقدانش قرار داشت.

به عبارت دیگر، اکنون پیشگامی ایران برای مقابله با گرد و غبار در سطح بین‌المللی، برای دولت حسن روحانی برگ برنده و پاسخی بالقوه برای طوفان‌های شن و گرد و غبار در سیستان وبلوچستان، خوزستان و مناطق غربی کشور است؛ پدیده‌ای که اکنون زندگی ۷۰ تا ۸۰ درصد مردم ایران را تحت تأثیر قرار داده.

---

● در همین زمینه