لارن استارکی − شبکه‌ی کلمات، دیاگرام‌های ون، و نقشه‌های مفهومی را سازماندهندههای تصویری می‌نامند، زیرا ایده‌ها را به طور تصویری سازمان می‌دهند. این سازمان‌دهنده‌ها به ما کمک می‌کنند که وقتی ذهنمان آشفته است و ایده‌های فراوانی داریم، بتوانیم راه‌حل مسایل را پیدا کنیم. در این بخش، نحوه‌ی استفاده از آنها و دیگر سازماندهندههای تصویری را یاد خواهیم گرفت.
وقتی مسئله‌ی واقعی را شناسایی و تعریف کردیم، نوبت به آن می‌رسد که دنبال راه‌حل مناسب و کارآمد بگردیم. به این خاطر باید کاری کنیم که ایده‌ها فوران کنند. این کار، شگرد مهمی در حل مسئله است.
فوران ایده‌ها به شما اجازه می‌دهد تا بدون این‌که پیش‌داوری داشته باشید، به ایده‌های زیادی نزدیک شوید. احتمالا قبلا شما در مردسه یا محل کارتان از مهارت فوران ایده‌ها استفاده کرده‌اید و این شیوه برایتان آشناست؛ شاید پیش آمده که فهرستی از ایده‌های مناسب یا راه‌حل‌های ممکن را روی کاغذ نوشته باشید. خب، بعد چه کاری باید انجام داد؟
هرچند فهرست ایده‌ها و راه‌حل‌ها می‌تواند اطلاعات را برای شما ثبت و ذخیره کند، اما به شما کمک نمی‌کند که فکرها و ایدههایتان را سازمان‌دهی کنید. سازماندهندههای تصویری اما این کار را برایتان انجام می‌دهند. این سازمان‌دهنده‌ها شامل کلمات و تصاویری هستند که با انداختن یک نگاه کلی به آنها می‌توانید اطلاعات زیادی را مشاهده کنید.
شما با سازمان‌دادن تصویری اطلاعات، می‌توانید نقشه‌ی اندیشه‌ها و ایدههایتان را رسم کنید. این نقشه می‌تواند شما را به سمت تصمیم‌گیری و راه‌حل موثر راهنمایی کند.
سازماندهندههای گرافیکی چه مزیتی نسبت به لیست‌ها یا فهرست‌ها دارند؟
سازماندهندههای گرافیکی
الف) می‌توانند اطلاعات پیچیده را به نمایش بگذارند،
ب) به شما کمک می‌کنند که الگوها و روش‌های تفکرتان را بشناسید،
ج) کمک می‌کنند تا اطلاعات را گردآوری کرده و فشرده‌شان کنید،
د) بر روی مسئله متمرکز بمانید،
ه) نشان می‌دهند که شما چه می‌دانید و چه چیزهایی را باید بدانید،
و) و دست‌آخر به شما کمک می‌کنند تا افکار و ایدههایتان را تفسیر کنید.
شما با سازمان‌دادن تصویری اطلاعات، می‌توانید نقشه‌ی اندیشه‌ها و ایدههایتان را رسم کنید. این نقشه می‌تواند شما را به سمت تصمیم‌گیری و راه‌حل موثر راهنمایی کند.
سازماندهندههای گرافیکی پنج دسته‌ی کلی دارند:
۱. نقشه‌های مفهومی: موضوع‌ها یا مسایل ساده را بررسی می‌کنند.
۲. شبکه‌ها: به شما کمک می‌کنند تا در مورد مسایلی که علت‌ها و دلایل چندگانه دارند، راه‌حل‌های احتمالی را مشخص کنید.
۳. دیاگرام ون: با مقایسه‌کردن دو یا چند علت و دلیل مسئله، زمینه‌ی مشترک آن علت‌ها و دلایل را به شما نشان می‌دهد.
۴. جدول‌ها: که دو یا چند مؤلفه را با هم مقایسه می‌کنند و نقاط اختلاف آنها را به شما نشان می‌دهند.
۵. جدول‌های مسئله/راه‌حل: مسئله و علل و عواقب آن را تعیین می‌کنند، و راه‌حل‌های احتمالی و عواقب آن راه‌حل‌ها را به شما نشان می‌دهند.
نقشه‌ی مفهومی
نقشه‌های مفهومی که نقشه‌های هدف هم نامیده می‌شوند، زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرند که بخواهید موضوع ساده‌ای را بررسی کنید. برای رسم‌کردن این نقشه، یک دایره و اطراف آن چندتا خط میله‌مانند بکشید، به‌طوری که میله‌ها قائم بر دایره شوند.
حالا ایده یا مسئله‌ی اصلی را توی دایره بنویسید و هر یک از راه‌حل‌های احتمالی را کنار یکی از میله‌ها بنویسید.
مثال زیر، به صورت تصویری نشان می‌دهد که تصمیم چیست و عواملی که در تصمیم‌گیری سهیم‌اند کدامند:
تمرین
فرض کنید بخواهید بررسی کنید که آیا عضو انجمن بهداشت بشوید یا نه. دست‌کم پنج دلیل بیاورید چرا باید چنین کاری کنید. از نقشه‌ی مفهومی استفاده کنید و ایدههایتان را سامان بدهید.
پاسخ:
شبکه‌های کلمات
شبکه‌ها، سازماندهندههای تصویری‌ای هستند که از نقشه‌های مفهومی پیچیده‌تر و ساختاریافته‌تر هستند. این شبکه‌ها به شما کمک می‌کنند تا راه‌حل‌های احتمالی مسئله‌هایی را پیدا کنید که علت‌های زیادی دارند.
برای رسم‌کردن نقشه‌ی مفهومی، دایرهای رسم کنید و مسئله را داخل آن بنویسید. بعد، دایره‌های دیگری با فاصله‌ی کمی در زیر آن دایره‌ی اصلی رسم کنید و هر یک از علت‌های مسئله را داخل این دایره‌های کوچک بنویسید. بعد، زیر دایره‌ی ردیف دوم هم دایره‌های دیگری رسم کنید و راه‌حل‌های احتمالی را داخل آن بنویسید. مثال:
تمرین
برای این مسئله شبکه‌ای رسم کنید:
سهراب می‌خواهد هر ماه ۵۰هزار تومان پس‌انداز کند، اما هرماه که حساب-کتاب می‌کند نمی‌تواند این مبلغ را جور کند. علت، آن است که سهراب چهاربار در هفته در رستوران غذا می‌خورد، و چون سی‌دی‌های کرایه‌ای را سر موقع بازنمی‌گرداند مجبور است جریمه بدهد، و همچنین لباس زیاد می‌خرد. برای یافتن راه‌حل مشکل سهراب، از شبکه‌ی مفهومی استفاده کنید.
پاسخ
دیاگرام ون
دیاگرام ون (Venn Diagram)، روابط میان گروهی از چیزهایی را نشان می‌دهد که وجه مشترکی با هم دارند.
به دیاگرام ون، دیاگرام مجموعه‌ای یا گروهی می‌گویند. در ریاضیات، این نوع دیاگرام بویژه در نظریه‌ی مجموعه‌ها کاربرد دارد. عنوان آن را از نام ریاضی‌دان انگلیسی، جان ون، برگرفته‌اند.
دیاگرام ون، مانند شبکه‌ی مفهومی، کمک می‌کند تا راه‌حل مسئله‌هایی را که دو یا سه علت و مؤلفه دارند، پیدا کنیم.
برای رسم‌کردن دیاگرام ون:
الف) از خودتان بپرسید: ریشه‌های مختلف مسئله‌ی من کدام‌ها هستند؟
ب) هر ریشه و علت را در دایرهای بنویسید و دایره‌ها را طوری کنار هم قرار بدهید که مقداری هم‌پوشی داشته باشند (همان‌طور که در تصویر زیر می‌بینید).
ج) از خودتان بپرسید: چه کار متفاوتی می‌توانم انجام بدهم تا تک‌تک علت‌ها را از بین ببرم، یا چه‌طور می‌توانم این مؤلفه‌ها را با هم به کار بگیرم تا مسئله حل شود؟ و جواب را داخل مناطق هم‌پوش‌شده‌ی دو دایره بنویسید (دایره‌ی الف و دایره‌ی ب)
د) همین کار را با دایره‌های دیگر انجام دهید.
مثال
چند میلیون تومان به دستتان رسیده است. شما همیشه دلتان می‌خواسته به جزیره‌ی کیش سفر کنید، اما اتاق خواب شما نیاز به تعمیر دارد. به‌علاوه، یکی از دوستانتان می‌خواهد اتوموبیل‌اش را به نصف قیمت بفروشد. برای این‌که مشخص کنید، چه کاری باید با این پول انجام دهید، دیاگرام رسم کنید و پاسخ‌های احتمالی را بنویسید؛ از خودتان بپرسید کدام یک از پاسخ‌ها مهم‌تر یا ضروری‌تر است.
تمرین
منیره می‌خواهد بفهمد چگونه درخواست افزایش حقوق کند.
او سه دلیل برای این کار دارد:
− هزینه‌های زندگی افزایش یافته،
− از وقتی همکارش از شرکت بیرون رفته، او کارش دوبرابر شده،
− و در این سه سال گذشته هیچ افزایش حقوقی نداشته است.
هر کدام از این دلایل را توی یک دایره بگذارید و بعد تأمل کنید که دلایل منیره برای افزایش حقوق را به شکلی منطقی بیان کنید.
پاسخ
جدول
جدول‌ها هم در مقایسه‌ی دو یا چند چیز، کمک بزرگی می‌کنند. جدول‌ها به ما نشان می‌دهند که چه مواردی شبیه به هم هستند و چه مواردی با موارد دیگر متفاوت هستند.
برای این‌که جدولی را درست رسم کنید، اول چیزهایی را که می‌خواهید با هم مقایسه کنید، انتخاب کنید و آنها را فهرست کنید.
بعد دو یا چند حوزه را مشخص کنید، حوزه‌هایی که قرار است آن چیزها را در آن حوزه‌ها با هم بسنجید.
احتمالا نیاز خواهید داشت که دست به تحقیق بزنید تا جدول‌تان را کامل کنید. اما جدول‌ها به شما کمک می‌کنند که در حین تحقیق، روی هدف‌تان متمرکز شوید و به سمت نتیجه‌گیری حرکت کنید.
نمونه
می‌خواهید تصمیم بگیرید که آیا کارتان را به استان دیگری انتقال بدهید یا این‌که در همین استانی که الان هستید بمانید. مواردی که باید بررسی شوند عبارتند از حقوق ماهیانه، کرایه‌ی خانه، مدرسه‌ی بچه‌ها، و استانداردهای زندگی.
از این موارد تنها موردی که برای شما روشن است، حقوق دریافتی شماست. بنابراین برای به دست آوردن اطلاعات درباره موارد دیگر باید در کتاب‌خانه یا اینترنت تحقیق کرد.
برای این‌که در تحقیق‌تان موفق باشید، جدولی رسم کنید و حقوق و کرایه‌ی خانه و مدرسه و استانداردهای زندگی را در ردیف اول قرار دهید و مواردِ انتقال به استان دیگر و ماندن در استان کنونی را در ستون اول بنویسید. حالا با توجه به موارد چهارگانه‌ی حقوق و کرایه‌ی خانه و مدرسه و استانداردهای زندگی، تصمیم بگیرید کدام گزینه مناسب‌تر است: انتقال به استان دیگر یا ماندن در استان کنونی.
تمرین
فرض کنید می‌خواهید تصمیم بگیرید که تلفن همراه جدیدی بخرید. جدولی رسم کنید و شرکت‌های مختلف تلفن همراه را با هم مقایسه کنید.
پاسخ
یکی از جدول‌های احتمالی، این‌گونه می‌شود:
جدول‌های مسئله/راه‌حل
فهرست‌بندی‌هایی نیز که با کمک، الفبا، اعداد رومی و ابجد و غیره صورت می‌گیرند، سازماندهندههای تصویری هستند، اما در روند فوران ایده‌ها کارآیی خوبی ندارند. وقتی ایده‌ها را به صورت ابجد و ترتیب اعداد رومی مرتب می‌کنید مشخص‌کردن ارتباط درونی آنها کار سختی خواهد بود.
مثلا سؤال پیش می‌آید که کدام از موارد موجود ایده‌ی اصلی است و کدام‌یک ایده‌ی جانبی و کمکی. گاهی تعیین این موضوع بسیار گیج‌کننده می‌شود.
در عوض، جدول مسئله/راه‌حل کمک بزرگی است.
جدول مسئله/راه‌حل همان اطلاعات را به شکل ساختاریافته‌تری نشان می‌دهد.
این جدول کمک می‌کند تا:
الف) مشکل یا مسئله را همراه با علل و عواقب آن رسم کنید،
ب) به راه‌حل‌ها برسید و حتی می‌توانید عواقب راه‌حل‌ها را حدس بزنید.
نمونه
تمرین
شرکت شما چکش تولید می‌کند. شرکت می‌خواهد هر چکش را به ازای ۳هزار تومان بفروشد. هزینه‌ی تولیدِ هر چکش ۲هزار و ۳۰۰ تومان است. رئیستان از شما می‌خواهد راهی پیدا کنید که هزینه‌ی تولید کاهش یابد تا سود شرکت افزایش پیدا کند. جدول مسئله/راه‌حل درست کنید و سعی کنید راه‌حلی برای این مشکل پیدا کنید.
راهنمایی‌هایی برای فوران ایده‌ها با استفاده از سازماندهندههای تصویری
اگر در تصویری‌کردن مسئله‌تان دچار مشکل هستید یا نمی‌توانید راه‌حل را از این سازماندهندههای تصویری بیرون بکشید، احتمالا مسئله‌تان را به‌طور شفاف و روشن تعریف نکرده‌اید. تا زمانی که ندانید به کجا می‌خواهید برسید، سازمان‌دادن اطلاعات غیرممکن است.
خلاصه‌ی بحث
سازماندهندههای تصویری، ابزاری برای فوران ایده‌ها هستند.
این سازمان‌دهنده‌ها، نقشه‌های تصویری از فکر شما را رسم می‌کنند و الگوها و روندهایی را به شما نشان می‌دهند که قبلا انتظار دیدن‌شان را نداشتید.
سازمان‌دهندگان تصویری همچنین می‌توانند به موضوع تمرکز شما عینیت بیشتری بدهند و منجر به راه‌حل‌های کارآمد و تصمیم‌های خردمندانه شوند.
ادامه دارد
توضیح مترجم: آنچه خواندید بخش ۴ از مجموعه‌ی “ورزیدگی در تفکر انتقادی” است. این مجموعه بر پایه‌ی ترجمه‌‌ای آزاد از کتاب زیر عرضه می‌شود:
Lauren Starkey, Critical thinking skills success in 20 minutes a day, New York 2010
بخش‌های پیشین:
با زهم از جناب پرنیان عزیز تشکر می کنم که با چنین آراستگی این مطالب وزین را ارائه می نمایند
کاربر مهمان / 07 April 2011