کریستین دل‌آمور- طبق بررسی‌های جدیدِ دانشمندان، ابرهای رنگارنگ و سردِ استراتوسفریِ شناور بر فراز شمالگان، آبستن تهدیدی تازه برای بخش اعظمی از سپر محافظتی ِ ازون؛ این‌بار در قطب شمال زمین هستند (حفره‌ی معروف ازون، مربوط به قطب جنوب است). به‌گفته‌ی متخصصینی که دائماً از تهدید مخوفی همچون سرطان پوست دم می‌زنند؛ این فقدانِ محتمل ِ ازون را تا آسمان نیویورک هم می‌توان متصور شد.

قشر سراسریِ ازون که در بخش استراتوسفریِ جو و در ارتفاع تقریبی ۲۰ کیلومتر از سطح زمین جا دارد؛ اکثریتِ پرتوهای پربسامد فرابنفش ِ مربوطِ به آفتاب را غربال کرده و تا حد زیادی مانع از بروز آفتاب‌سوختگی و سرطان پوست می‌گردد. اما سرمای فزاینده‌ی این بخش از جو زمین بر فراز آسمان شمالگان، احتمالاً غلظت ازون را تا نصف میزانِ متعارفش کاهش داده است و به‌گفته‌ی «مارکوس رکس» (Marcus Rex)؛ سرپرست پژوهش مزبور از انیستیتو مطالعات قطبی و دریایی «آلفرد وگنر» در شهر Bremerhaven آلمان؛ «توقفی را هم برایش نمی‌توان متصور شد».

به‌گفته‌ی رکس، نتایج مقدماتی ِ منتج از محاسبات ۳۰ ایستگاه نظارت بر غلظت ازون در سرتاسر شمالگان، نشان از فقدان نسبتاً بیشتر ِ ازون در زمستان سال جاریِ میلادی، در قیاس با سالیان گذشته می‌دهند. تا پیش از پایان بهار، «احتمالاً نخستین حفره‌ی ازون شمالگانی را ببینیم … [حفره‌ای] که ظهور چشمگیری خواهد داشت؛ از آن پدیدارگی‌هایی که در کتب تاریخی از آن یاد خواهد شد». این را رکس می‌گوید و می‌افزاید: «هنوز خیلی زود است این چیزها را بگوییم؛ اما گوش به‌زنگ باشید». «سیمون تایلمز» (Simone Tilmes)؛ شیمیدان جوّی در «مرکز ملی مطالعات جوّی» ایالات متحده (NCAR) در بولدر کلرادو؛ که در این پژوهش حضوری نداشته هم این گفته را تأیید می‌کند.

او می‌گوید: «هم‌اکنون از ابعاد حفره‌ی احتمالی ِ ازونِ شمالگانی بی‌خبریم؛ چراکه لایه‌ی ازون، هم‌اکنون در حال رقیق‌تر شدن است». تأیید نهایی، نیازمند شبیه‌سازی‌های رایانه‌ای و محاسبات ماهواره‌ای‌ست که به‌گفته‌ی رکس، «در ایجاد چشم‌انداز مستقلی به فقدان ازون در امسال، کمک شایان توجهی خواهد کرد». حفره‌ی ازون، ناحیه‌ای در لایه‌ی ازون است که سالانه، طی یک فصل، از حضور این گاز ِ حفاظتی تخلیه‌ می‌گردد و این درست همان چیزی‌ست که ‌هم‌اکنون در جنوبگان قدمتی ده‌ها ساله دارد.

ابرهای زیبا؛ لنگرگاه مواد شیمیایی ِ ازون‌ستیز

در دهه‌ی هشتاد میلادی بود که دانشمندان متوجه شدند «کلروفلوئور کربن»ها (یا CFCها) و دیگر مواد شیمیایی ِ ازون‌ستیز – که به‌شکلی گسترده‌ در صنعت تولید افشانه‌ها و یخچال‌ها به‌کار می‌روند – عامل اصلی ِ افت غلظت ازونِ جنوبگانی به‌شمار می‌روند. با شروع از معاهده‌ی ۱۹۸۷ مونترآل، CFCها کم‌کم از چرخه‌ی صنعت خارج شده و مواد شیمیایی ِ جایگزین و کم‌خطرتری جایشان را گرفت. با این‌ حال این گازها تا ده‌ها سال در استراتوسفر می‌مانند و با توجه به این‌که همچنان حفره‌ی جنوبگانی ِ ازون بر فراز این قاره موجود است؛ انتظار می‌رود که تا چندین دهه‌ی آتی ترمیم شود.

هر مولکول CFC با ورود به جو فوقانی، به اتم‌های کلر تجزیه می‌گردد و با تحریک گشتن از سوی پرتوهای آفتاب هم فرآیند تخریبِ مولکول‌های ازون را آغاز می‌کند. هوای سرد، این واکنش‌های مخرب را سرعت می‌بخشد و با وجود ابرهای زیبا و مرموز استراتوسفریِ قطبی، که تنها در دماهای کم‌تر از ۱۰۸- درجه‌ی سانتیگراد ایجاد می‌شوند؛ می‌توان این تسریع را متصور شد. این ابرها خود، مخزن فرآورده‌های خنثای کلر هستند. این فرآورده‌ها، در سطح ابر با همدیگر واکنش داده و اتم‌های فعال کلر، که به ازون حمله‌ور می‌شوند را تولید می‌کنند. به‌گفته‌ی تایلمز، تمامی ِ این واکنش‌ها با گرم‌تر شدن محیط و طی توقف رویدادی موسوم به «جریان گردابی شمالگانی»؛ متوقف می‌شوند. جریان گردابی ِ شمالگانی، توده‌‌هوای سردی‌ست که هر زمستان، با مساحتی بالغ بر ۱۵میلیون کیلومتر مربع (در حدود ۴۰ برابر مساحت کشور آلمان) بر فراز قطب شمال به چرخش درمی‌آید.

به‌گفته‌ی رکس، این سرمای بی‌سابقه اما تصادفی نیست. او می‌گوید: «این، در امتداد گرایش زمستان‌های سرد شمالگان، به‌سمت هرچه‌سردتر شدن است» و گرمایش سراسریِ زمین نیز این روند را به‌پیش می‌رانَد. مادامی‌که گازهای گلخانه‌ای، گرما را در لایه‌های تحتانی جو زمین محبوس می‌کنند؛ لایه‌های فوقانی، بالعکس، رو به سردی می‌گذارند. البته به‌گفته‌ی رکس، «این پروسه، پیچیده‌تر از این توضیحات است» و احتمالاً راه‌های فراوان‌تری وجود دارد که طی آن، گازهای گلخانه‌ای، بر دمای لایه‌های فوقانی جو زمین اثر می‌گذارند.

نتایج اسف‌بار

بروز هر جهشی در غلظت پرتوهای ماوراء‌بنفش ورودیِ به سطح زمین، می‌تواند هم بر اکوسیستم شمالگان و هم بر سلامت انسان اثرات سوئی بگذارد. مثلاً این پدیده موجبِ کندیِ رشد گونه‌های خاصی از جلبک‌های اقیانوسی می‌گردد که به‌عنوان منبع غذایی ِ جانداران عظیم‌الجثه محسوب می‌شوند و اینچنین، چرخه‌ی غذایی ِ اقیانوسی، دچار اختلالِ مهلکی می‌شود. به‌گفته‌ی رکس، بدبختی ِ اصلی در این است که جو ِ خالی از ازون، می‌تواند تا عرض‌های جنوبی‌تر و پرجمعیت‌تر ِ زمین که تحت تأثیر جریان گردابی ِ شمالگانی واقع شده‌اند؛ پیشروی کند. این پدیده ممکن است که با تحریک آشفتگی‌های جویِ گوناگون، حتی تا عرض‌های ۴۰ یا ۴۵ درجه‌ی شمالی هم امتداد یابد. آنگاه، قلمرو تأثیرات این توده‌ی دردسرساز، ممکن است که تا شمال ایتالیا در اروپا؛ یا نیویورک و سان‌فرانسیسکو در آمریکا هم کشیده شود. و تایملز هم می‌افزاید که جریان گردابی ِ مزبور، امکان بقا تا ماه آوریل را نیز دارد و این درست همان زمانی‌ست که مردم آغاز به خروج از خانه‌های خود می‌کنند و در تماس مستقیم با نور آفتاب قرار می‌گیرند. او می‌گوید: «خبر خوب، برای مردم این است که به آن‌ها گفته‌ شود لایه‌ی ازون، امسال نازک‌تر از گذشته است و شما بایستی مراقب پوست خود باشید و از عینک آفتابی هم استفاده کنید».

با این‌حال، رکس اضافه می‌کند که افت ازون در فصل زمستان، به‌معنای بی‌فایدگی ِ تلاش‌های بین‌المللی از پس تصویب معاهده‌ی مونترآل نیست. او می‌گوید: «ممکن است مردم اشتباه کنند و بگویند که ما از گسیل CFCها ممانعت به‌عمل آوردیم و ظاهراً فایده‌ای هم نداشت. اصلاً اینگونه نیست. این، فقط یک فرآیند زمان‌بر است؛ [چراکه] CFCها زمان زیادی را تا ناپدیدشدن‌شان در جو زمین مصرف می‌کنند».

منبع: National Geographic

توضیح تصویر:
ابرهای زیبا، اما زیان‌بار استراتوسفری بر فراز شمالگان / عکس از Picture Press / Alamy