انتشار خبر ایجاد ترک در پیکره کاخ صاحبقرانیه بر اثر ساخت یک اطلس‌مال (مرکز تجاری)، همانقدر دردناک بود که سقوط یک سرباز وظیفه از ساختمان موزه‌ی ملی ایران. به نظر می‌رسد که ویرانی در تن تاریخ ۲۰۰ ساله تهران نفوذ کرده که دیگر نه بنا را می‌شناسد و نه پاسدار بنا. بدتر از آن از دست رفتن اطمینان نسبت به پاسخ‌های مسئولان مربوطه است. سرباز را خواب‌آلودگی کشت و کاخ صاحبقرانیه را اطلس مال به این حال نزار انداخت! درحالی که در این ماجرا شهرداری اگر چه مقصر است اما تنها مقصر نیست. کافی است نگاهی بیاندازیم به روند ساماندهی و حفاظت از کاخ نیاوران طی این چند سال. در حالی که تنها درآمد ۱۲ روز این کاخ در ایام عید سال ۹۵ نزدیک ۱۰ میلیارد تومان بوده است.
اطلس‌مال و نشست زمین
خبر احداث اطلس‌مال که برگ زرینی از افتخارات سردار قالیباف به شمار می‌آید. ترس را به جان اهالی نیاوران انداخته اما قربانی اول با توجه به قراین موجود:کاخ صاحبقرانیه است. «محدوده کاخ نشست کرده و ترک‌هایی در کف و سقف کاخ ایجاد شده است. بستر محدوده را مطالعه کرده‌ایم. یکی از احتمالاتی که وجود دارد این است که این ترک‌ها ناشی از تجمع آب قنات‌هایی باشد که از زیر این بنا عبور می‌کردند و به دلیل ساخت مجموعه تجاری در جنوب مجموعه نیاوران، آب‌های قنات‌ها زیر زمین جمع شده و پدیده آب شستگی اتفاق افتاده و باعث نشست زمین شده است.» محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی کشور این پاسخ را به خبرنگار «اعتماد» می‌دهد.
با این حال، او اصلا صحبتی درباره سال ۹۳ نمی‌کند که خبر دیگری در مورد ترک‌های افتاده به جان صاحبقرانیه در ایسنا منتشر شده بود: «ضلع شمالی تالار آیینه کاخ «صاحبقرانیه» که دارای آیینه‌کاری‌های ویژه‌ای است، از چند روز گذشته ترک‌های بزرگی برداشته است.» یا اصلا بحثی درباره لوستر این کاخ که در سال ۹۲ به دلایلی نامعلوم افتاده و آسیب دیده بود، پیش نمی‌آید.
البته این ماجرا سر دراز دارد، بیش از ده سالی است که حال صاحبقرانیه خراب است حالا کار به جایی رسیده که بازدید از این کاخ را در یک سال گذشته به کل تعطیل کرده‌اند. اما سازمان میراث فرهنگی در طی یک سال گذشته چه اقدامی برای نجات کاخ صاحبقرانیه انجام داده است؟ مطالعات و بررسی‌های آن‌ها در طی این یک سال چه نتایجی در برداشته است؟ چرا این نتایج تاکنون منتشر نشده؟ مگر مسئولان کاخ نیاوران وظیفه‌ای در قبال کاخی که فرمان مشروطیت در آن صادر شده ندارد؟ یا اینکه تنها مسئولیت برگزاری کنسرت و نمایشگاه در حیطه وظایفشان تعریف شده است؟
شهرداری مقصر است؟
شهرداری که بعد از افتادن از اسب و رو شدن ماجرای موسوم به املاک نجومی، شرایط درهم و پیچیده‌ای دارد، حالا با اتهام دیگری رو به روست. پروژه‌ای که باعث فرو نشست زمین در منطقه نیاوران شده است. اما این موقعیت شهرداری باعث نمی‌شود، گناهان مسئولان سازمان میراث فرهنگی در قبال یکی از مهمترین بناهای تاریخی تهران فراموش شود.
اسکندر مختاری، کارشناس سابق سازمان میراث فرهنگی و استاد دانشگاه درباره تاثیر پروژه اطلس‌مال بر آسیب‌های کاخ صاحبقرانیه می‌گوید: «نمی‌شود با سرعت در این مورد اظهار نظر کرد و باید دقیقا کارشناسی صورت گیرد و بعد با توجه به نظر کارشناسان در این زمینه اظهار نظر کرد. اصولا گودبرداری بیش از یک تا دو طبقه زیرساخت‌های تهران را تغییر می‌دهد. به این دلیل که تهران مسیر قنوات بسیاری دارد و گودبرداری‌های عمیق عموما به قنات برمی‌خورد و با گودبرداری برای قنات‌ها انسداد یا تغییر مسیر رخ می‌دهد. در صورت تغییر مسیر قنات درخت‌هایی که در منطقه قرار دارند از پایین دست شروع به خشک شدن می‌کنند. با ساخت و سازهایی که در تهران در حال وقوع است به طور کلی ساختار زمین در حال تغییر است. این تغییر یا به دلیل برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی اتفاق می‌افتد یا بر اثر تغییر مسیر و انسداد قنوات است که ساختار زمین تغییر می‌کند.»
ولی دغدغه اصلی این گفته یکی از کارشناسان مجموعه نیاوران است: «ما سال‌های قبل هم روند آسیب را در کاخ صاحبقرانیه داشتیم و تمهیداتی هم برای حفاظت بنا به کار می‌گرفتیم. فروش محدود بلیت و پذیرش بازدیدکنندگان در قالب گروه‌های کم‌تعداد برای بازدید، از جمله این تدابیر بود اما اخیرا روند آسیب‌ها شدت پیدا کرده است. ما پیش از این شاید هر سال یک بار شاهد ریختن آیینه‌ها در تالار آیینه بودیم اما اخیرا هر ماه چندین آیینه از بنا جدا می‌شود.»
این گفته خود گویاترین اعتراف است؛ یعنی در طی این مدتی که وضع بنای صاحبقرانیه بد بوده، تنها تمهیداتی که برای حفاظت از این کاخ ارزشمند در نظر گرفته شده، متوقف کردن بازدیدها از این بناست که باز جای سوالات بسیاری را بر جای می‌گذارد. از سوی دیگر، نشست زمین امری نیست که به یکباره اتفاق بیافتد، در طی این مدت مدیران مجموعه تاریخی نیاوران چه می‌کردند؟
درآمد میلیاردی و بی‌توجهی چندبرابری
رحمت‌الله رئوف، مدیر کنونی کاخ نیاوران، از اقدامات پیشگیرانه برای حفاظت بناهای مجموعه می‌گوید: «ما تنها اقدامی که می‌توانستیم انجام دهیم، تعطیل کردن بناهایی بود که در اثر این اتفاق آسیب دیده‌اند و آسیب‌های‌شان مشهود است. طبقه دوم کوشک احمدشاهی را به طور کلی تخلیه کرده‌ایم و همچنین رفت و آمد در اطراف بنای صاحبقرانیه را محدود کردیم تا از آسیب‌های بیشتر در محدوده بنا پیشگیری کنیم. اقدامات پیشگیرانه و اقدامات اضطراری برای حفاظت را انجام داده‌ایم.»
چطور ممکن است این تنها تمهیداتی باشد که مدیران برای نجات یک بنای تاریخی می‌توانند در نظر بگیرند. درحالی که طبق گفته مسئولان روابط عمومی مجموعه فرهنگی- تاریخی نیاوران طی روزهای اول تا ۱۲ فروردین سال جاری تعداد ۲۵۴ هزار و ۲۹۱ نفر از این مجموعه بازدید کرده‌اند. اگر قیمت بلیت‌های کاخ برای هر ایرانی ۳۹ هزار تومان و برای هر گردشگر خارجی ۶۹ هزار تومان باشد. تنها درآمد کاخ در ۱۲ روز عید نزدیک ۱۰ میلیارد تومان است. اگر از باقی درآمدهای کاخ نیاوران در دیگر ایام سال بگذریم. این سوال پیش می‌آید که آیا این میزان درآمد نمی‌تواند برای ساماندهی و مرمت خود کاخ مصرف شود؟
این تازه در حالی است که حسن روحانی، به شوخی یا جدی اعلام نکرده بود، «گردشگری» باید مقدم بر «میراث فرهنگی» باشد. چرا که اگر این اتفاق بیفتد معلوم نیست که سرانجام آثار تاریخی در سال‌های آینده چگونه خواهد شد. به نظر می‌رسد که این بار ویرانی تنها به جان کاخ صاحبقرانیه نیافته بلکه تاریخ ۲۰۰ ساله تهران هدف قرار گرفته است.
حالا اگر حرم امام فلان بود گریبان میدریدند.
هوشی / 27 September 2016