احسان سنایی‌ـ پژوهشی نوین، از کشف فصلی فراموش‌شده از تورات خبر می‌دهد که چشم‌انداز ژرفی را رو به تاریخ و فرهنگ یهودیان ساکن در بیزانس خواهد گشود. این بررسی که توسط پژوهش‌گران دانشگاه کمبریج انجام پذیرفته، نشان از این می‌دهد که یهودیان، علی‌رغم تصور معمول، تا قرن‌ها بعدتر از آنچه تصورش می‌شد؛ از نسخه‌ی یونانی‌زبان تورات در کنیسه‌هایشان استفاده می‌کرده‌اند. در برخی نقاط حتی این مسأله چنان ممارستی یافت که امروزه، کهنسالانِ یهود آن را به‌یاد می‌آورند.
کلید کشف اخیر، در دست‌نوشته‌هایی نهفته که برخی با حالتی متلاشی‌شده، در کنیسه‌ی کهنی واقع در مصر یافت شده‌اند و در اواخر قرن نوزدهم به دانشگاه کمبریج انتقال یافته‌اند. این دست‌نوشته‌ها که به «جنیزه‌ی قاهره» معروف گشته‌اند؛ از آن روزها تا به حال همچنان در آرشیو کتابخانه‌ی دانشگاه کمبریج نگه داشته می‌شدند. حال، یک پایگاه اطلاعاتی ِ آنلاین و قابل جستجو، این اسناد را گرد هم آورده و مفاد و آنالیزهای انجام‌پذیرفته بر آن‌ها را برای نخستین بار در دسترس دانشجویان قرار داده است.
پروفسور «نیکولاس دولانگ» (Nicholas de Lange)؛ استاد مطالعات عبری و یهودی از دانشکده‌ی الهیات و مطالعات آسیا و خاورمیانه وابسته به دانشگاه کمبریج؛ که سرپرستی پژوهش سه‌ساله‌ی بازآزمایی داستان این دست‌نوشته‌ها را نیز عهده‌دار بود؛ در این‌باره می‌گوید: «ترجمه‌ی تورات عبری به زبان یونانی، در خلال قرون اول تا سوم پیش از میلاد؛ به‌عنوان یکی از ماندگارترین دستاوردهای تمدن یهود محسوب می‌گردد؛ چنانکه در نبود آن، مسیحیت چنان سریع و موفق اشاعه نمی‌یافت».
او در ادامه می‌افزاید: «گمان می‌رفت که یهودیان؛ به‌دلایلی از استعمال ترجمه‌های یونانی ِ متون‌شان دست کشیده؛ و تصمیم به استفاده از متن اصل عبریِ متن، به‌منظور قرائت‌های عمومی در کنیسه‌ها و مطالعات شخصی‌شان گرفتند و این موضوع، تا قرون متأخرتر که فشار بر استفاده از زبان مادری، به رواج ِ متن [عبریِ تورات] در کنیسه‌های کنونی انجامید؛ ادامه داشت».
مطالعات دقیق پروفسور دولانگ بر قطعات جنیزه‌ی قاهره، در نهایت به کشف این حقیقت انجامید که برخی از این دست‌نوشته‌ها، شامل گذار تورات از زبان یونانی به عبری می‌شوند. دیگر نوشته‌ها نیز شامل بخش‌هایی از یک ترجمه‌ی یونانی ِ گمشده از متن اصلی می‌شدند که در قرن دوم پس از میلاد، توسط فردی یهودی‌شده به نام «آکیلاس» (Akylas) نوشته شده بود. شگفت اینکه عمر این قطعات، به ۱۰۰۰ سال پس از ترجمه‌ی اصلی ِ متن به زیان یونانی می‌رسد و این نشان می‌دهد که استفاده از زبان یونانی، همچنان در کنیسه‌های یونانی‌زبانِ متعلق به امپراطوری روم شرقی (بیزانس) و دیگر نقاط اروپا، رواج داشته است.
دست‌نوشته‌های موجود در دیگر کتابخانه‌ها، مدارک به‌دست‌آمده از جنیزه‌ی قاهره را تأیید کرده و جزئیات فراوان‌تری را به کشف اخیر اضافه می‌کنند. حال، روشن شده که طی قرون وسطی، مجموعه‌ای متنوع از ترجمه‌های یونانی ِ تورات در میان یهودیان استفاده می‌شده است. این کشف، نه‌تنها چشم‌اندازی را به‌روی فرهنگ و سبک زندگی ِ یهودیان ساکن در بیزانس ایجاد می‌کند؛ که نشان از آمیزش فرهنگی ِ روحانیون یهودی و مسیحی در قرون وسطی می‌دهد. دولانگ در این‌باره می‌گوید: «برای من این، کشف فوق‌العاده مهیجی‌ست؛ چراکه مؤید همان حدسیاتی‌ست که ۳۰ سال پیش و به‌هنگام مطالعه‌ی قطعات جنیره‌ی قاهره من زده بودم».
پایگاه آنلاین www.gbbj.org، امکان مقایسه‌ی هرکدام از واژه‌های متن عبری با ترجمه‌ی یونانی‌اش که «سبعینه» نیز نامیده می‌شود – چراکه ۷۰ روحانی یهودی اقدام به ترجمه‌ی متن اصلی نمودند – و نیز با قطعات متعلق به ترجمه‌ی آکیلاس و دیگر ترجمه‌های متعلق به عهد عتیق را می‌دهد. این منبع اطلاعاتی، به‌دنبال همدستی گروه‌هایی پژوهشی از دانشگاه کمبریج و کینگز کالج لندن؛ مشتمل بر دکتر Cameron Boyd-Taylor و دکتر Julia Krivoruchko، ایجاد گردید. «پل اسپنس» (Paul Spence)؛ که سرپرستی گروه تحقیقاتی متعلق به مرکز محاسبات انسانی ِ کینگز کالج لندن را عهده‌دار است؛ می‌گوید: «ایده‌ی جاه‌طلبانه‌ی پژوهش همیارانه‌ی دیجیتالی؛ مستلزم حل چالش‌های تکنیکی فراوانی بود. این [پایگاه]، مجموعه‌ای متنوع از مواد اولیه[ی پژوهشی] را تحت چارچوب استانداردی که امکان دسترسی چندجانبه‌ی به آن‌ها را فراهم می‌آورد؛ گرد هم آورده است».
توضیحات تصاویر:
GNZ-1 – بخشی از نسخ خطی جنیره‌ی قاهره / Syndics of Cambridge University Library
منبع:
در همین زمینه:
زبان؛ گذرگاه فرگشت فرهنگ‌ها – مهرماه_89
کشف زبانی که نیست – شهریورماه 89
وارثان خون و خوی یهود – خردادماه 89