اخم هند به «محمد»

«آکادمی رضا» که در هند در زمینه علوم اسلامی فعالیت می کند، مجید مجیدی و ای. آر. رحمان (موسیقی دان هندی) را به خاطر فیلم «محمد» به توهین به مقدسات متهم کرده، از آنها خواسته است که مجدداً اسلام بیاورند و خواهان توقیف فیلم «محمد» شده است. سفارت ایران در هند پاسخ داده و با این حال همچنان نمایش فیلم محمد در هند در ابهام است. آیا در پرتو اعتراضات مسلمانان به فیلم «محمد»، پرهزینه ترین فیلم تاریخ سینمای ایران می تواند در جهان اسلام به نمایش درآید و بخشی از هزینه ساختش را تأمین کند؟

محمد، نخستین فیلم از سه گانه‌ای است که مجیدی درباره پیامبر اسلام ساخته و به دوران کودکی او اختصاص دارد. اما این فیلم هم از نظر ساختار و محتوا و هم به لحاظ ایدئولوژی مورد انتقاد مسلمانان قرار گرفته. بعد از کشورهای عربی، حالا نوبت مسلمانان هند رسیده که با این فیلم مخالفت کنند.

در فیلم مجیدی دوربین ویتوریو استورارو، فیلمبرداری ایتالیایی و دارنده جایزه اسکار، از پشت سر پسربچه‌ای را در حال دویدن و بازی نشان می‌دهد و در بازی با نور‌، تنها سایه‌ای از محمد دیده می‌شود. اما همین اندازه هم برای برخی گروه‌های سنی قابل قبول نیست. مجیدی قصد داشت فیلمی بسازد که بسیاری از ناگفته‌های اسلام را بگوید و رأفت اسلامی را به دنیا معرفی کند، اما اعتراض مسلمانان سنی دنیا را برانگیخته است.

کارگردان فیلم محمد در مصاحبه‌های متعدد خود گفته که برای مبارزه با موج جدید اسلام هراسی در غرب این فیلم را ساخته است. او در عین حال بر ساخت فیلمی تأکید داشته که بر «فطرت دست نخورده و آگاه» مردم دنیا اثرگذار باشد. از همه مهم‌تر اینکه مجیدی در پی جهانی کردن نگاه شیعی در این فیلم بوده است. با وجود چنین دیدگاهی از سوی کارگردان فیلم، طبیعی است که منتقدان بگویند باورهای شیعی فیلم محمد غلبه دارد و مجیدی در راضی کردن مخاطبان سنی چندان موفق نبوده است. دلیل مخالفان این است که معجزات مکرر، مسأله شهادت و تصویر کردن جسم پیامبر در مکاتب فکری سنی قابل قبول نیست.

مجیدی دوباره به اسلام شهادت دهد

کانون انتقاد‌ها به فیلم «محمد» ابتدا در کشورهای عربی بود. الازهر مصر و مفتی اعظم عربستان سعودی اعتراضات خود را آشکارا بیان کردند و این فیلم را مصداق دشمنی با اسلام دانستند. در هفته‌های اخیر انتقاد‌ها به شرق آسیا هم کشیده شده و یک گروه مسلمانان سنی بمبئی پرچمدار اعتراضات شده است.

«آکادمی رضا» که یک گروه تحقیقاتی است، مجید مجیدی و‌ ای. آر. رحمان، تنظیم کننده هندی موسیقی فیلم او را به توهین به مقدسات متهم کرده و و علیه آن‌ها فتوا صادر کرده است. این گروه که به مسجد الازهر مصر وابسته است، هفته گذشته نامه سرگشاده‌ای به رانجاث سینگ، وزیر کشور هند و دوندرا فادناویس، سروزیر ایالت ماهاراشترا نوشت و از آن‌ها خواست که فیلم محمد را ممنوع اعلام کنند.

آکادمی رضا می‌گوید که مجیدی اسلام را به استهزاء گرفته است. محمد سعید نوری، منشی بنیانگذار آکادمی رضا به دلیل «جریحه دار کردن احساسات مسلمانان» خواستار برخورد با رحمان شده. در فتوای این گروه مسلمان هندی آمده است: «مجیدی و رحمان باید دوباره مراسم اسلام آوردن و ازدواج خود را به جا بیاورند.»

آکادمی رضا برای اعتراض خود چند دلیل آورده است: نخست اینکه نام پیامبر نباید در عنوان فیلم باشد، چون معمولا عنوان فیلم‌ها با بی‌احترامی مورد استفاده قرار می‌گیرد و وقتی کسی درباره فیلم منفی حرف می‌زند، به نظر می‌رسد که آن حرف را درباره پیامبر می‌گوید. نکته دوم اینکه انتشار صدا یا تصویری از پیامبر اسلام ممنوع است.

آکادمی رضا وابسته به نحله فکری مجمع الازهر است که سخنگوی آن در گفت وگو با خبرگزاری رویترز گفته است: «بعضی بازیگران نقش‌های متناقض ایفا می‌کنند؛ گاهی سیاه مست می‌شوند و گاهی زن باره، و بعد در فیلم پیامبر بازی می‌کنند که قابل پذیرش نیست.»

حالا آکادمی رضا در نامه اعتراضی خود می‌نویسد: «چون ایران کشوری اسلامی است، این فیلم چندان تشویش برانگیز نشده است. اما بدون توجه به پیشینه عقیدتی، باید با هر کسی که جرمی مرتکب می‌شود برخورد شود.»

بر اساس ادعای آکادمی رضا، پنج نفر از اعضای این آکادمی با قرار قبلی قصد داشته‌اند سه شنبه هفته گذشته با مقام‌های کنسولگری ایران در بمبئی گفت وگو کنند اما این قرار لغو شده است. کنسولگری ایران در بمبئی به روزنامه «ایندین اکسپرس» گفته که این گروه بدون قرار قبلی درخواست ملاقات داشتند و آن‌ها نتوانسته‌اند پاسخگو باشند.

این گروه مسلمانان سنی هند، نامه خود را به سفارت ایران در هند هم ارایه داد و با کفرآمیز خواندن فیلم محمد، خواستار ممنوعیت نمایش این فیلم شد. سفارت ایران در دهلی نو روز جمعه، ۲۰ شهریور، به اعتراض این گروه به طور رسمی پاسخ داد.

سفارت ایران در این بیانیه آورد: «مسلمانان در اصول و اعمال دینی مهم، دیدگاه مشترکی دارند اما تفاوت اندکی در برخی تفاسیر هست. طبیعی است که این برداشت‌های متفاوت، شامل فیلم آقای مجیدی هم بشود. بنابراین، لازم است بحث درباره چنین مسایلی به کار‌شناسان امر واگذار شود.»

در ادامه این بیانیه تأکید شده است: «نباید اجازه داد که چنین مسائلی به اختلاف و تفرقه منجر شود. متأسفانه جهان اسلام بهای سنگینی بابت چنین اختلافات و تفرقه‌هایی می‌پردازد.»

لابی سعودی و یهودی

اما پاسخ سفارت ایران مانع از آن نشد که رسانه‌های هندی، اعتراض آکادمی رضا را در کنار اعتراض مفتی اعظم عربستان سعودی بگذارند و بر اختلافات شیعه و سنی در این فیلم تأکید کنند. برخی تحلیلگران سیاسی با اشاره به با بالا گرفتن اختلاف ایران و عربستان، معتقدند که حمایت‌های پشت پرده عربستان از گروه‌های سنی سراسر دنیا، در مخالفت با فیلم مجیدی هم بروز یافته است. انور آهنگ، روزنامه نگار هندی، که خود مسلمان شیعه است، در گفت وگو با زمانه می‌گوید: «اتخاذ چنین مواضعی از سوی مسلمانان سنی هند بعید است. من به طور نزدیک واکنش‌های مربوط به فیلم محمد را پیگیری کرده‌ام و می‌دانم که مخالفت جدی در میان مسلمانان هند وجود ندارد. به همین دلیل اعتراض گسترده آکادمی رضا و برخی گروه‌ها را می‌توانم به حمایت‌های پشت پرده نسبت دهم.»

حمایتی که این روزنامه نگار هندی از آن سخن می‌گوید، تنها از سوی عربستان سعودی نیست؛ بلکه از سوی لابی یهود هم هست. بخشی نه چندان کوتاه از فیلم مجیدی به ماجرای قتل یا دزدیدن محمد نوجوان توسط یهودی‌ها اختصاص دارد. این درحالی ست که رضا بابایی، پژوهشگر تاریخ اسلام در مطلبی با عنوان «آقای مجیدی، شما فیلم ساخته‌اید یا ما را فیلم کرده‌اید» می‌نویسد: «این ‌‌نهایت سادگی، بی‌اطلاعی و تصعب عوامانه مجیدی است. من در هنگام نوشتن کتاب محمد، برگزیده خدا (۱۳۹۳، انتشارات دلیل ما، قم) تقریباً اکثر منابع معتبر و کهن را دیدم و گواهی می‌دهم که اکثر این تعقیب و گریز‌ها، نه مستند به هیچ کتاب مهمی است و نه بیان آن ها فایده ای دارد.»

با در نظر گرفتن این اشتباهات تاریخی در فیلم، نظریه مخالفت یهودی‌ها هم بی راه به نظر نمی‌رسد. شاید بسیاری از این اعتراض‌ها به دلایل تعصب آمیز باشند اما چنانچه این اعتراضات در هند ادامه و گسترش پیدا کند، ممکن است فیلم محمد یکی از مهم‌ترین بازارهای جهانی اش را از دست بدهد. دولت هند در گذشته نشان داده که حاضر نیست به هیچ قیمتی به اختلافات فرقه‌ای داخلی این کشور دامن بزند. هند این موضوع را زمانی ثابت کرد که در سال ۲۰۱۲ به مجیدی اجازه نداد صحنه‌هایی از فیلم محمد را در بیابان‌های ایالت راجستان فیلمبرداری کند و مجیدی مجبور شد به راه دور افریقای جنوبی برود. حالا هم دولت هند در صورتی که از اعتراض مسلمانان احساس خطر کند ممکن است جلوی اکران این فیلم را بگیرد.

تحریف تاریخ؛ اتهامی که تاکنون بی‌پاسخ مانده

نکته‌ای که موافقان مجیدی در خارج از کشور بر آن تأکید دارند این است که منتقدان پیش از آنکه فیلم را ببینند از آن انتقاد کرده اند.

سامی یوسف، یکی از بزرگ‌ترین ستارگان موسیقی جهان اسلام که در فیلم مجیدی آواز می خواند، در گفت وگو با رویترز، همه این واکنش‌ها به فیلم پیامبر را سیاسی می‌داند. او می‌گوید: «من اطمینان دارم که منتقدان فیلم در الازهر هنوز آن را تماشا نکرده‌اند و فقط برای اینکه محصولی فرهنگی از ایران صادر شده با آن مخالفت می‌کنند.»

او ادامه می‌دهد: «مایه شرمساری است که تنها دو فیلم در شرح زندگی محمد ساخته شده درحالیکه فیلم‌های بسیاری درباره مسیح تولید شده است. متأسفانه به تصویر کشیدن زندگی پیامبر اسلام برای مسلمانان کفرآمیز تلقی می‌شود و آن‌ها را خشمگین می‌کند.»

درباره تعداد فیلم‌های ساخته شده درباره پیامبر اسلام (پیش از فیلم مجیدی)، می‌توان به مایک گوسه، یکی از شناخته شده‌ترین سخنگویان کنگره جهان اسلام استناد کرد. او در وب سایت کنگره مسلمانان جهان نوشت: «۲۵۰ فیلم درباره عیسی، ۱۲۰ فیلم درباره موسی و ۶۰ فیلم درباره سایر پیامبران اسلام وجود دارد. اما درباره پیامبر اسلام تنها سه فیلم توسط مصطفی عقاد (۱۹۷۶)، مایکل ولف (۲۰۰۲) و بی‌بی سی (۲۰۱۱) ساخته شده است.»

مجیدی با ساختن فیلم محمد قصد داشت نام دیگری به این فهرست کوتاه بیفزاید. این آخرین نام باید آوازه دیگری پیدا می‌کرد و او را به هدفش، که معرفی ابعاد ناشناخته اسلام بود، می‌رساند. حدود سه سال برای پژوهش فیلم زمان صرف شد و کارگردان فیلم، در جریان نوشتن فیلمنامه با آیت الله بهجت، آیت الله وحید و آیت الله سیستانی دیدارهایی داشت تا نظرات آن‌ها را درباره خطاهای احتمالی فیلم را جویا شود.

اما ساخت فیلم درباره این دوره تاریخی کار آسانی نبود. مجیدی شهریور سال جاری در مونترال کانادا، پس از نمایش فیلم محمد در جمع دانشجویان دانشگاه مک گیل گفت: «کودکی پیامبر مغفول مانده است، کل تاریخ اسلام را که نگاه کنید درباره کودکی پیامبر بیش از شش صفحه پیدا نمی‌کنید؛ ما روی سخت‌ترین نقطه تاریخ دست گذاشته‌ایم […] چالش بزرگ ما قرائت‌های مختلفی است که در تاریخ اسلام میان شیعیان و اهل تسنن وجود دارد. ما این مقطع از زندگی پیامبر را انتخاب کردیم تا وفاقی را میان مسلمانان و جهان اسلام ایجاد کنیم.»

با این همه، به نظر می‌رسد که پژوهش فیلم چندان موفق نبوده است. فیلم محمد در مظان اتهام اشتباهات تاریخی قرار دارد؛ گروه فیلمسازی مجیدی هرگز به این اتهامات پاسخی نداده و توضیحی درباره اسناد تاریخی وقایع فیلم ارایه نکرده است.

فیلمی که به اندازه توقعات بزرگ نیست

محمد پرخرج‌ترین فیلم تاریخ سینمای ایران به شمار می‌رود، از حمایت‌های بسیاری بهره گرفته و نام‌های بزرگی را در تیتراژ خود آورده است. ۲۲۰ هکتار شهرک سینمایی برای فیلم محمد ساخته شد که مجیدی می‌گوید می‌تواند ۳۰ سال مورد استفاده فیلمسازان مختلف قرار گیرد. بازدید آیت الله علی خامنه ای، رهبر انقلاب از پشت صحنه فیلم، که اقدامی کم سابقه بود، تا امروز در برابر انتقادهای گروه‌های سنی دنیا، حمایتی قوی از فیلم تلقی می‌شود.
پیش پرده فیلم «محمد» ساخته مجید مجیدی

فیلم محمد بسیاری را ناامید کرده است. مسعود فراستی در سایت سلام سینما می‌نویسد: «محمد فیلمی بد، مغشوش و مخدوش است و بسیار گنگ […] در شرایط تحریم‌های غرب علیه ما واقعاً به فیلمی نیاز داشتیم که از یک طرف چهره رحمانی و غیر بنیادگرایی از مسلمانان ارایه دهد و از سوی دیگر چهره‌ای محکم که روی اصول سازش نمی‌کند؛ نه چهره‌ای سازشکار و بی‌اصول در مقابل زورگویان و سلطه طلبان؛ نه چهره‌ای خنثی.»

به نظر می‌رسد مجیدی نتوانسته در این فیلم حتی به آرمان‌های خودش هم دست پیدا کند. اما او حاضر نیست این انتقاد‌ها را بپذیرد. همین چند روز پیش بود که در جمع دانشجویان مک گیل گفت: «در فضای روشنفکری من را نکوهش کردند که با ۱۰۰ میلیارد می‌توانست ۱۰۰ فیلم ساخته شود. مگر می‌شود برای نشان دادن ساحت مقدس پیامبر قیمت گذاشت؟ هزینه این فیلم پول ۲۰-۳۰ تا پورشه بچه پولدارهای تهران یا دو تا پنت هاوس است. این از آن سوال‌هایی است که حال من را بد می‌کند.»

کارگردان محمد، در برابر این اتهام که بودجه کلان ساخت این فیلم را هدر داده، خشمگین می شود. او می گوید از منابعی غیر از بودجه دولتی، از جمله از سرمایه گذاری بنیاد مستضعفان برای ساخت این فیلم بهره مند شده. او در عین حال ابراز امیدواری می‌کند که ۱۰ برابر هزینه این فیلم، با فروش گیشه برگردد.

فیلم محمد به زبان‌های مختلفی دوبله شده و قرار است به زودی در نقاط مختلف دنیا اکران شود اما با وجود اعتراضات مسلمانان در گوشه و کنار دنیا معلوم نیست امکان اکران آن در همه کشور‌ها وجود داشته باشد.

در همین زمینه:

فیلم «محمد»: خبر، گزارش، نقد