با افزایش تعداد تجهیزاتی که به شکل هوشمند وظایف خود را انجام می‌دهند، رویای دستیابی به محیطی که در آن بیشترین استفاده از ابزارها با بالاترین کارآیی و کمترین دخالت انجام شود، چندان خیال‌پردازانه به نظر نمی‌رسد. امروز حتی اگر صحبت از روبات‌ها می‌شود، به‌جای تصاویر موجودات سرتاپا فلزی بدقواره، تصویر روبات‌هایی که می‌رقصند، می‌نوازند، و برای ما ابراز احساسات می‌کنند، بیشتر به ذهن می‌آید. از همین رو است که کاربری مفاهیمی چون اینترنت اشیاء و تجهیزات هوشمند ما را چندان نگران و آشفته نمی‌سازد. اما آیا همه چیز به همان زیبایی است که تبلیغات تجاری بیان می‌کند؟
اینترنت اشیاء چیست؟
مفهوم اینترنت اشیاء [۱] از سال ۱۹۹۹ درست همزمان با شروع عرضه تجهیزات دیجیتال هوشمند و گسترش کاربرد شبکه‌ها و اینترنت مطرح شد. توسعه رایانه‌ها، کوچک‌تر شدن مداوم تجهیزات سخت‌افزاری و کاهش هزینه‌های تولید زمینه ابراز طرح‌های بسیاری برای استفاده از امکانات هوشمند در تجهیزات و ایجاد ارتباط بین آن‌ها را فراهم ساخت. همان روزهایی که کاربران در حال کشف و تجربه لذت جستجوی هر نوع اطلاعات در اینترنت بودند، دانشمندان و مهندسان بسیاری در حال توسعه طرح‌های هوشمند سازی تجهیزات و ایجاد بسترهای ارتباط بین آن‌ها شدند.
اینترنت اشیاء در واقع شبکه‌ای از ابزارهای مختلف است. این شبکه شامل تجهیزات الکترونیکی، نرم‌افزارها، و حس‌گرها است که امکان افزایش توانایی کاربردی، تبادل اطلاعات با سازنده یا استفاده کننده و یا سایر تجهیزات متصل شده را فراهم می‌کند. در این شبکه هرکدام از ابزار ویژگی‌های پردازشی خود را دارد اما قادر به سازگاری عملیاتی در درون یک ساختار شبکه اینترنتی نیز هست. اینترنت اشیاء چیزی فراتر از ارتباط بین دو ماشین [M2M [۲ است و ارتباط سطح بالاتری را بین وسایل و سامانه‌ها و خدمات دهنده‌ها برقرار می‌کند. در این فضا اشیاء شامل طیف گسترده‌ای از وسایل از تجهیزات کنترل ضربان قلب، چیپ‌های زیستی جاسازی شده در بدن، حس‌گرهای تعبیه شده در داخل خودرو و … می‌شود. این اشیاء توانایی جمع‌آوری اطلاعات با استفاده از فن‌آوری‌های مختلف را دارند و به طور خودکار این اطلاعات را بین سایر دستگاه‌های درون شبکه به اشتراک می‌گذارند.
اینترنت اشیاء از همان ابتدا فضایی بسیار بزرگ‌تر از همه آنچه امروز به نام اینترنت می‌شناسیم را در تعریف خود گنجاند.
زمینه‌های کاربرد
اینترنت اشیاء از همان ابتدا فضایی بسیار بزرگ‌تر از همه آنچه امروز به نام اینترنت می‌شناسیم را در تعریف خود گنجاند. بدین ترتیب همه حوزه‌هایی که امکان ساخت وسایل هوشمند و الکترونیکی برای آن‌ها وجود دارد، و اطلاعاتی برای مبادله، تصمیم‌گیری، و بهره‌برداری در اختیار می‌گذارد را می‌توان در حوزه اینترنت اشیاء قرار داد. حوزه‌های شاخص کاربرد اینترنت اشیاء را می‌توان در این چند بخش خلاصه کرد:
۱- تولید و ساخت صنعتی
۲- مدیریت انرژی
۳- پایش محیط زیست
۴- سرگرمی و رسانه‌ها
۵- مدیریت زیرساخت‌ها
۶- سامانه‌های بهداشت و درمان
۷- خودکارسازی روندهای ساخت‌وساز و نگهداری ساختمان‌ها
عناصر اصلی در اینترنت اشیاء
آنچه که اینترنت اشیاء نامیده می‌شود متشکل از عناصر کلیدی است که در مهم‌ترین آن عبارت است از:
۱- ابزار دیجیتال با قابلیت پردازش اطلاعات
۲- حس‌گرها و ابزارهای جانبی جمع‌آوری اطلاعات
۳- تجهیزات ارتباط با شبکه و سایر ابزارها
۴- بستر ارتباطی (اینترنت)
نگاه اجمالی به این فهرست کوتاه نشان می‌دهد که پیشرفت‌های سریع فن‌آوری در سال‌های اخیر مشکلات موجود در اغلب این حوزه‌ها را رفع ساخته است. امروز ابزارهای بزرگ و کوچک فراوانی برای انجام وظایف مختلف وجود دارد که قادر به پردازش اطلاعات در حوزه کاری خود بوده و از حس‌گرهای متنوعی برای دریافت اطلاعات از محیط استفاده می‌کنند. هم‌چنین تجهیزات لازم برای ارتباط با شبکه‌ها و یا سایر ابزارها فراهم است، در حالی‌که اینترنت نیز در بسیاری از زمینه‌ها قابل دسترس است.
مشکلات و نقاط ابهام
علی‌رغم در اختیار بودن اغلب فن‌آوری‌های اولیه مورد نیاز هنوز هم مشکلات بزرگی بر سر راه وجود دارد. بسیاری از ابزارهای فن‌آوری‌های جدید که در سال‌های اخیر مورد استفاده قرار گرفته است، دارای مشکلات فنی و حفره‌های امنیتی و کاربری بزرگ است. هکرها و خرابکاران در فضای رایانه‌های جولان می‌دهند و نرم‌افزارهای ریز و درشت کاربردی را هدف حملات خراب‌کارانه کرده‌اند. گردش اطلاعات به سرعت اما با امنیت اندک در حال انجام است. در واقع ابزارهای موجود هنوز در اثبات توانایی حفظ قابلیت کارکرد ایمن و بدون مخاطره خود موفق نبوده‌اند. روشن است که برقراری ارتباط بین این تجهیزات مخاطرات بیشتری را ایجاد می‌کند. در واقع ارتباط بین یک ابزار ناکارآمد و مجموعه بزرگ‌تری از ابزارهای دیگر، مخاطرات ناشی از عدم کارآئی را به اندازه‌ای بسیار بزرگ‌تر از وسعت همه شبکه گسترش می‌دهد.
بسیاری از ابزارهای فن‌آوری‌های جدید که در سال‌های اخیر مورد استفاده قرار گرفته است، دارای مشکلات فنی و حفره‌های امنیتی و کاربری بزرگ است.
از طرفی حفظ حریم خصوصی امروز علی‌رغم ساخت وسایلی کاملاً شخصی همانند تلفن‌های هوشمند، هر روز دشوارتر از پیش می‌شود و احساس امنیت در فضای دیجیتال و اینترنت کم کم رنگ می‌بازد. در این میان نه تنها خلاف‌کاران بلکه دولت‌ها و نهادهای امنیتی نیز به دنبال استفاده از امکانات موجود برای دستیابی به اهداف خود هستند. اگر هر فردی تا کمتر از دو دهه قبل با تغییر محل و دور شدن از مراکز کنترل کننده، می‌توانست خود را مخفی نگه دارد یا تغییر صدا و… امکان ناشناس بودن را فراهم می‌کرد، امروز رد پای همه حرکات و اقدامات روزمره نیز قابل دنبال کردن است. در حقیقت حریم خصوصی روز به روز کوچک‌تر شده و در معرض مخاطرات بیشتری قرار می‌گیرد و اینترنت اشیاء می‌تواند ضربه نهایی را به این حوزه وارد سازد.
هر فعالیتی در اینترنت و یا با استفاده از ابزارهای دیجیتال، قابل ردیابی است و دستیابی غیرمجاز به این نوع اطلاعات نیز بسیار ساده و اغلب خارج از کنترل کاربر است.
امنیت و ناشناس ماندن
به نظر می‌رسد که اینترنت اشیاء در خدمت تقویت و بهبود زندگی انسانی است؛ اما انتظار می‌رود که گسترش کاربرد این مفهوم و عملی شدن آن موجب شفافیت بی‌اندازه فعالیت‌های روزمره کاربران در قبال شرکت‌ها و دولت‌ها گردد. همان‌گونه که اینک موضوع امکان بهره‌برداری گوگل و فیس‌بوک از داده‌های حاصل از جستجوها و فعالیت کاربران برای کنترل رفتار آن‌ها مورد توجه بسیاری از صاحب‌نظران قرار گرفته است. از طرفی هر فعالیتی در اینترنت و یا با استفاده از ابزارهای دیجیتال، قابل ردیابی است و دستیابی غیرمجاز به این نوع اطلاعات نیز بسیار ساده و اغلب خارج از کنترل کاربر است.
این در حالی است که به عنوان نمونه یک گزارش از شورای اطلاعات ملی آمریکا [۳] نشان می‌دهد که «مسدود کردن دسترسی دشمنان و خلاف‌کاران به اطلاعات شبکه حس‌گرها و ابزارهایی که از راه دور کنترل می‌شوند مشکل است.» [۴]
پی‌نوشت‌ها:
1. IoT, Internet of Things
2. Machine-2-Machine
3. U.S. National Intelligence Council
4. Six Technologies With Potential Impacts on US Interests Out to 2025