ویدئویی با عنوان «مطرب ایرانی در اسرائیل» اخیراً در شبکه‌های اجتماعی همه‌گیر شده که هنرمند فارسی‌زبانی را نشان می‌دهد که در یکی از رادیوهای محلی در اسرائیل به همراه نوازنده‌های تنبک و ویلون، ترانه‌های کوچه‌بازاری اجرا می‌کند.
برخی به استفاده از کلمه «مطرب» معترض شده بودند و این کلمه را در شأن این هنرمندی که هویتش نیز مشخص نیست، ندانستند. اما شاید کاربران شبکه‌های اجتماعی از حضور تاریخی یهودیان ایرانی در صنعت موسیقی کوچه و بازار خبر نداشته باشند. موسیقی‌ای که نوازندگان آن زمانی مهمان‌های دائمی خانه‌های فقیر و غنی در کلان‌شهرهای تهران، اصفهان و شیراز بودند. این زنان و مردان یهودی ایرانی، مطربانی بودند که حتی پیش از دوران صفویه و قاجار در اندرونی‌ها و بیرونی‌های خانه‌های ایرانیان برنامه اجرا می‌کردند.
ساسان فاطمی که پژوهشگر موسیقی‌شناسی قومی است می‌گوید که واژه مطرب، تنها از اواخر دوران قاجار بود که مفهومی منفی پیدا کرد و مرتبط با نوازندگان و خوانندگانی شد که برای کارمزدی ناچیز در محافل بزمی می‌نواختند. دستمزدها که کمتر می‌شدند، نوازندگان و خوانندگان از فرودستان جامعه می‌شدند. برخی از مطربان به دلیل شرایط سخت پیرامون، تصمیم می‌گرفتند با نام‌های مستعار کار کنند.
لورنس دی لوب (Laurence D Loeb) پژوهشگر مردم‌شناسی ، زندگی یهودیان ساکن جنوب ایران را تاریخ‌نگاری کرده است. او در پژوهش‌هایش با بازماندگان نسل منسوخ‌شده از مطربان یهودی ایرانی که بسیاری از آنها اکنون ساکن اسرائیل هستند گفت‌وگو کرده است.
تحقیقات تاریخی لوب نشان می‌دهد که تعداد مطربان یهودی ایرانی از دوران صفویه به قاجار کمتر می‌شود. او می‌نویسد که در سال ۱۹۰۴ میلادی، تعداد مطربان یهودی شیراز حدود ۶۰ نفر، تهران حدود ۴۰ نفر و شهرهای دیگر ۳ یا ۴ نفر بوده است. پژوهش‌های لوب نشان می‌دهد که با بهبود وضعیت اقتصادی ایران در سال ۱۹۴۵ میلادی، در شهر شیراز چیزی بین ۲۰۰ تا ۲۵۰ نفر از مردان یهودی مطرب بودند؛ یعنی حدود ده درصد جمعیت یهودیان این شهر. این تعداد هرچه به انقلاب ۱۳۵۷ نزدیک‌تر می‌شویم کمتر می‌شود. بسیاری از مطربان یهودی زادگاهشان را به دلیل درآمد کم شغل نوازندگی و آواز و موقوف‌سازی موسیقی طرب‌انگیز ترک می‌کنند و به اسرائیل و تهران مهاجرت می‌کنند یا که شغل‌های دیگری برمی‌گزینند.
مطربان یهودی ایران نوازندگان سولو (تنها) نبودند؛ آنها معمولاً در گروه‌های چهار-پنج نفره متشکل از سازهای ضرب، دایره، سنتور، تار، کمانچه و ویولن یکدیگر را همراهی می‌کردند. همراه آنها زنان و مردان رقصنده مسلمان یا یهودی نیز بودند که شهرت عمومی این رقصنده‌ها به خدمات جنسی‌ای که به مشتریان می‌دادند هم بود.
سنت مطربان آن طور که طرب برمی‌انگیختند و محافل را شاد می‌کردند، امروز از بین رفته است و سازهای الکترونیکی مانند ارگ‌های برقی و دی‌جی‌ها، این روزها در محافل عروسی مجلس شادکن هستند. با این حال این فرهنگ کاملا منقرض نشده است؛ تعدادی از ترانه‌های مطربان یهودی نسل به نسل به موسیقی پاپ ایرانی راه یافته است.
مرتضی احمدی متن ترانه‌های «کوچه‌بازاری» مطربان ایرانی را در کتاب «کهنه‌های همیشه نو: ترانه‌های تخت حوضی» به شکل مکتوب جمع‌آوری کرده است. به غیر از کتاب بی‌همتای مرتضی احمدی، یاد و خاطره مطربان یهودی ایرانی در مقاله‌های پژوهشگرانی مانند لورنس دی لوب، هما و هومن سرشار باقی‌مانده است که در تلاش هستند تاریخ شفاهی یهودیان ایران را جمع‌آوری کنند.
کاربران شبکه‌های اجتماعی که از ویدئو «مطرب ایرانی در اسرائیل» استقبال کرده‌اند شاید ندانند که این شهروند ارشد ایرانی- اسرائیلی یکی از بازماندگان تاریخ منسوخ شده مطربی و خدمات یهودیان ایران به جشن‌ها و شادی‌های اجداد همه ایرانیان است؛ نوازندگان، آوازه‌خوان‌ها و رقصنده‌هایی که در فاصله دوران صفویه تا دوران انقلاب ۱۳۵۷ و پس از اعمال سیاست‌های ضد موسیقی و رقص تحت حکومت جمهوری اسلامی، کار را کنار گذاشتند و به اسرائیل مهاجرت کردند.
[tribulant_slideshow gallery_id=”250″]
دوست شیرازی من گفت این آقا اسمش شکر شیرازیه که در شیراز همه او را میشناسند.
پویش / 29 July 2015