همه انسان‌ها کم و بیش علائم عمومی گوارشی همچون آروغ زدن، نفخ شکم، تهوع، استفراغ و دردهای شکمی را به شکل‌های مختلفی تجربه می‌کنند. تجربه‌ای که گاه بسیار گذرا بوده و نیاز به توجه خاصی ندارد و گاهی نیز نیاز به بررسی و پیگیری تخصصی دارد.
به عنوان یک قانون کلی در نظر داشته باشید که هرگاه بروز یکی از علائم گوارشی از حالت موردی خارج شده و تبدیل به وضعیتی مزمن شد نیاز به پیگیری تشخیصی و درمانی خواهد داشت. ضمن اینکه بعضی نشانه‌ها مثل وجود خون در مدفوع حتی در صورت یک بار دیده شدن نیز می‌توانند نشانه بروز بیماری‌های جدی بوده و نیاز به پیگیری تخصصی خواهند داشت.
آروغ زدن
آروغ، که همه شما کم و بیش آن را تجربه کرده‌اید بر اثر دفع مخلوطی از گازهای نیتروژن و اکسیژن از طریق مری و خروج آن از طریق دهان ایجاد می‌شود.
به صورت معمول آروغ به علت بلعیدن هوای اضافی در هنگام خوردن یا نوشیدن روی می‌دهد. این کار ممکن است بدون ایجاد صدا بوده و در مواقعی نیز با ایجاد صدا همراه است.
نوشابه‌های گازدار مثل کوکاکولا، دوغ گازدار و یا آب جو نیز می‌توانند منجر به آروغ زدن شوند اما در این حالت گاز آزاد شده شامل دی‌اکسید کربن موجود در ترکیب این نوشیدنی‌ها است. علاوه بر این موارد گروه‌های مختلف خوراکی‌ها مثل پیاز و شکلات نیز به علت تولید گاز در هنگام عمل هضم می‌توانند مسبب آروغ زدن شوند.
گروهی از داروها از جمله قرص‌های بیماری دیابت، داروهای افسردگی و آسم نیز می‌توانند منجر به تحریک ایجاد آروغ در معده انسان شوند.
تفاوت آروغ و سکسکه
صدای حاصل از آروغ زدن به علت لرزش ناشی از عبور گاز از دریچه مری ایجاد می‌شود.
انقباض و انبساط این دریچه تحت کنترل ارادی انسان قرار دارد و به همین دلیل است که در اغلب موارد می‌توانیم آروغ زدن را کنترل کرده و مانع خروج ناگهانی گاز از دهان خود شویم.
اما بر خلاف این حالت، بروز سکسکه اگرچه ممکن است با عللی مشابه مثل مصرف نوشیدنی‌های گازدار یا بلعیدن هوای زیاد ایجاد شود اما به هیچ عنوان تحت کنترل انسان نیست. چراکه سکسکه بر اثر انقباض عضله تنفسی دیافراگم ایجاد می‌شود که بر خلاف عضلات مری عضله‌ای غیرارادی بوده و تحت کنترل انسان نیست.
کنترل آروغ
اگر آروغ زدن‌های مداوم شما را به دردسر انداخته بهتر است به دو نکته مهم توجه کنید. اول اینکه چه خوراکی یا نوشیدنی مصرف می‌کنید و دوم اینکه چگونه آنها را میل می‌کنید.
احتمال بلعیدن هوای زیاد و آروغ در سیگاری‌ها و افرادی که به جویدن آدامس عادت دارند نیز بیشتر است.
افرادی که غذای خود را به صورت یکباره و در قطعات بزرگ می‌بلعند میزان هوای بیشتری را وارد دستگاه گوارش می‌کنند و احتمال بروز آروغ را افزایش می‌دهند.
احتمال بلعیدن هوای زیاد در سیگاری‌ها و افرادی که به جویدن آدامس عادت دارند نیز بیشتر است.
برای جلوگیری از وقوع این مشکل، سعی کنید به آرامی غذا خورده و تا حد امکان لقمه‌ها را بجوید.
اما اگر هیچکدام از توصیه‌ها موثر نبود و این حالت در شما به صورت مزمن و غیر قابل توجیهی درآمد می‌تواند نشانه‌ای از بروز اختلالاتی مثل آلرژی‌های غذایی، مشکلات کیسه صفرا، ریفلاکس یا همان بازگشت اسید معده به داخل مری، التهاب و یا حتی زخم معده باشد. چنین وضعیتی به خصوص اگر با سایر علائم گوارشی همراه شود نیاز به بررسی بیشتر توسط پزشک دارد.
گازهای روده و دفع آنها
درست مثل آروغ زدن، دفع گاز از طریق مجرای انتهایی روده بزرگ نیز بخشی طبیعی از روند گوارش غذا به شمار می‌آید.
گاهی پس از خوردن غذا و به خصوص زمانی که بیش از اندازه غذا می‌خورید احساس سفت‌شدن یا باد کردن شکم به شما دست می‌دهد که ممکن است با درد شکم نیز همراه شود. این حالت نتیجه بلعیدن هوا در هنگام خوردن غذا و همچنین تولید گاز در معده و روده به هنگام گوارش غذا است. اگر هوای اضافه‌ای که بلعیده‌ایم از طریق روده دفع نشود در داخل مجرای گوارش باقی مانده و سبب نفخ شکم می‌شود.
انسان به صورت روزانه حدود ٥٠٠ تا ٢٠٠٠ سی‌سی گاز تولید می‌کند. معمولاً این گازها در شش تا ٢٠ مرحله جداگانه و به تدریج در طول شبانه‌روز دفع می‌شوند.
به همین دلیل به صورت طبیعی این گازها از طریق حرکات موجی دستگاه گوارش از مناطق فوقانی یعنی معده و روده باریک حرکت کرده و به بخش انتهایی یعنی روده بزرگ می‌رسند و در آنجا از طریق مجرای مقعد از بدن خارج می‌شوند. بروز و چگونگی صدای ایجاد‌شده بر اثر این خروج بستگی به مقاومت دریچه مقعدی و شتاب و سرعت دفع گاز دارد.
اگرچه میزان گاز تولید‌شده در دستگاه گوارش افراد مختلف تا حدی متفاوت است اما به صورت کلی دستگاه گوارش انسان به صورت روزانه حدود ٥٠٠ تا ٢٠٠٠ سی‌سی گاز تولید می‌کند. معمولاً این گازها در شش تا ٢٠ مرحله جداگانه و به تدریج در طول شبانه‌روز دفع می‌شوند. اما موضوعی که در زندگی روزمره اهمیت داشته و حتی سبب‌ساز شوخی و طنز از جانب اطرافیان نیز می‌شود این است که دفع گاز در چه زمانی و به چه شکلی صورت بگیرد.
میزان بوی گاز خارج‌شده از روده ارتباط مستقیمی با غذایی که می‌خوریم و چگونگی گوارش آن در بدن دارد و به همین دلیل است که گاز تولیدی در دستگاه گوارش دو فرد مختلف حتی در صورت خوردن یک غذای ثابت می‌تواند متفاوت باشد.
در این زمینه می‌توان باکتری‌های موجود در روده هر انسانی را مسئول اصلی گاز تولید‌شده و بوی ناشی از آن دانست. ضمن اینکه نباید از نقش بعضی از مواد غذایی مثل تخم‌مرغ و پنیر که حاوی سولفور هستند غافل بود.
سبزیجات خانواده کلم، غلات کامل و میوه‌هایی مثل گلابی و سیب نیز به علت ساختار غنی از فیبرهای غذایی در هنگام عمل گوارش گاز زیادی تولید می‌کنند. اگرچه به علت نقش مهم فیبرهای غذایی در تامین سلامت انسان، حذف یا کاهش این غذاها به منظور کاهش گازهای روده‌ای به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود.
سوزش سردل
سوزش سردل که معمولاً در ناحیه قفسه سینه و درست در پشت استخوان جناغ احساس می‌شود به علت بازگشت مایعات حاوی اسید معده به بخش بالایی دستگاه گوارش یعنی مری روی می‌دهد.
معده انسان برای هضم غذا، اسیدی به نام اسیدکلریدریک تولید می‌کند که سلول‌های بافت پوششی معده نسبت به آن مقاومند اما بافت سلولی مری به آن حساس بوده و در صورت مواجهه با این اسید دچار آسیب می‌شود.
فراموش نکنید مصرف طولانی‌مدت قرص‌های ضداسید می‌تواند منجر به بروز مشکلات مختلفی از جمله بیماری‌های کلیوی شود.
عواملی مثل خوردن بیش از اندازه غذا، چاقی، دراز کشیدن بلافاصله پس از خوردن غذا و یا مصرف خوراکی‌هایی مثل شکلات و یا غذاهای حاوی چربی و فلفل منجر به انبساط دریچه جداکننده مری از معده و بازگشت اسید به داخل مری و در نتیجه سوزش سردل می‌شوند.
سوزش سردل گاهگاهی که ممکن است با آروغ‌زدن و ترش کردن نیز همراه شود معمولاً به یکی از دلایل ذکر شده رخ داده و نیاز به درمان خاصی ندارد. در صورت نیاز، استفاده از قرص‌های ضداسید مثل رانیتیدین راهکاری است که می‌تواند مفید باشد.
راهکار دیگر جویدن آدامس است که با تحریک ترشح بزاق و از طریق اثر خنثی‌کنندگی آن بر روی اسید می‌تواند منجر به حل مشکل شود.
اما مثل موارد دیگر اگر سوزش سردل به صورت مزمن درآمده و با سایر علائم گوارشی همراه شد ممکن است نشانه بروز بیماری‌های گوارشی همچون زخم معده باشد و برای رفع آن باید به پزشک مراجه کرد.
فراموش نکنید مصرف طولانی‌مدت قرص‌های ضداسید می‌تواند منجر به بروز مشکلات مختلفی از جمله بیماری‌های کلیوی شود به همین دلیل باید از آن دوری کرد.
تهوع و استفراغ
تهوع و استفراغ نیز همانند علائم قبلی بسیار شایع بوده و اغلب انسان‌ها در طول زندگی خود آنها را تجربه می‌کنند. تصور عمومی بر این است که تهوع و استفراغ به علت وجود اختلالی در دستگاه گوارش و به ویژه معده رخ می‌دهند. ویروس‌های دستگاه گوارش، بیماری سندرم روده تحریک‌پذیر، مشکلات کبدی و مهمتر از همه مسمومیت‌های غذایی از گروه عواملی هستند که این نظر را تأیید می‌کنند. اما گروه وسیعی از اختلالات غیرگوارشی نیز می‌توانند منجر به بروز حالت تهوع و استفراغ شوند.
خطرناک‌ترین عارضه استفراغ‌های تکرار‌شونده به خصوص اگر با اسهال همراه باشد بروز کم‌آبی در بدن است.
مثلاً در بیماری حرکت (Motion Sickness) یعنی همان حالتی که در هنگام مسافرت با هواپیما، کشتی و یا سایر وسایل نقلیه روی می‌دهد و با تهوع، سرگیجه و استفراغ همراه است، دستگاه گوارش هیچ نقشی ندارد.
در حقیقت عامل ایجاد این بیماری ناهماهنگی میان داده‌های ارسالی از دو ارگان چشم و گوش داخلی به مغز است. در نتیجه ارسال پیام‌های متفاوت از یک پدیده یکسان، می‌توان پیشبینی کرد که استدلال مغز از واقعه، چیزی شبیه توهم باشد. بدن انسان حالت ایجاد‌شده را دلیلی بر وجود سم در دستگاه گوارش تلقی کرده و در نتیجه سیستم عصبی دستگاه گوارش را به منظور دفع سم از طریق تهوع و استفراغ تحریک می‌کند. نتیجه حاصله همانطور که گفتیم ارتباطی به وجود اختلال در سیستم گوارشی انسان ندارد.
عمل استفراغ که ممکن است به صورت غیرارادی و یا با القاء خود انسان صورت بگیرد منجر به تخلیه محتوی معده از طریق دهان می‌شود. در نتیجه این عمل مایع اسیدی موجود در معده سبب تحریک و التهاب بافت پوششی مری می‌شود و در صورت تکرار ممکن است بافت دهان و لثه و حتی مینای دندان را نیز با آسیب مواجه کند.
البته خطرناک‌ترین عارضه استفراغ‌های تکرار‌شونده به خصوص اگر با اسهال همراه باشد بروز کم‌آبی در بدن است. در چنین مواردی کودکان در خطر بالاتری برای ابتلا به کم‌آبی قرار دارند. به همین دلیل بایستی در صورت ابتلا به بیماری، از نظر بروز علائم کم‌آبی مثل خشک‌شدن لب‌ها، گود رفتن چشم‌ها و کاهش یا تغلیظ ادرار مورد توجه قرار گیرند.
اگر تهوع و استفراغ بیش از یک روز ادامه یابد نیاز به بررسی بیشتر توسط کادر پزشکی دارد اما اگر با علائمی مثل خون، تب، درد شدید شکمی و یا اختلال تنفس همراه بود باید بلافاصله مورد توجه ویژه قرار گیرد.
برای موارد خفیف که به حالت تهوع ساده و قابل تحمل محدود می‌شوند می‌توان از درمان‌های خانگی مثل نوشیدن مایعات شیرین و یا دمنوش‌های نعناع و زنجبیل استفاده کرد.
علاوه بر اینها داروهای متنوعی نیز در داروخانه‌ها موجود است که بدون نیاز به نسخه پزشک قابل دسترسی هستند. نکته مهم در هنگام مصرف این داروها این است که حتماً از دستور مصرف نوشته شده در راهنمای دارو پیروی کنید.
مقاله بسیار جالب و مفیدی بود .
با تشکر فراوان از جناب مازیار مهدوی فر به خاطر زحمت ترجمه .
بهنام / 29 March 2015