هواپیمای حامل حسن روحانی به مقصد نیویورک یک همراه ویژه را نیز با خود خواهد برد. محمدعلی نجفی رییس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هم قرار است در میان همراهان رییس جمهور ایران به ایالات متحد آمریکا برود؛ سرزمینی که در سال‌های دور دوران دانشجویی خود را در آن سپری کرده است و با بسیاری از زوایای فرهنگی و اجتماعی آن آشناست.

موزه متروپلیتن در نیویورک
موزه متروپلیتن در نیویورک

اما آیا این‌بار که او در کسوت معاون رییس جمهور اسلامی ایران و نه یک دانشجوی ساده به ینگه دنیا می‌رود، قادر است درهای بسته روابط فرهنگی ایران و آمریکا را نیز بگشاید؟

محمد علی نجفی در سفرش به نیویورک قصد دارد با مسئولان موزه متروپلیتن نیویورک و همچنین با مسئولان مؤسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو دیدار و رایزنی کند.

در قدم اول، دیدار با مسئولان دو موزه و مؤسسه فرهنگی آمریکا در برنامه‌های نجفی است: دیدار با مسئولان موزه متروپلیتن نیویورک و همچنین دیدار و رایزنی با مسئولان مؤسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو. این برنامه آخری البته بستگی به آن دارد که او بتواند اجازه خروج از نیویورک را نیز به‌دست آورد. مقامات سیاسی بسیاری از کشورهای جهان که برای شرکت در اجلاس سازمان ملل متحد به آمریکا سفر می‌کنند تنها اجازه حضور در محدوده شهر نیویورک را دارند و برای سفر به نقاط دیگر باید با مقامات آمریکایی هماهنگی به عمل آورند.

برخی رسانه‌های ایران گزارش داده‌‌اند نجفی در دیدار با مقامات موزه متروپلیتن قرار است از آن‌ها بخواهد تا اشتباهات دو سال گذشته خویش در مورد نام ایران را جبران کنند. در سال ۲۰۱۱ موزه متروپلیتن پس از تعمیرات در بخش «هنرهای اسلامی» نام آن را به به بخش ‌هنرهای «سرزمین‌های عربی، ترکیه، ایران، آسیای مرکزی و جنوب آسیا» تغییر داد. این تغییر نام مورد اعتراض برخی تاریخ‌نگاران هنر و همچنین باستان‌شناسان و هنرمندان ایرانی قرار گرفت. در نامه‌ای که همان ‌زمان توسط جمعی از «دانش‌آموختگان باستان‌شناسی»ایران خطاب به مسئولان موزه نوشته شد، آمده بود که این اقدام بدون معیار و ضابطه درست صورت گرفته و ترتیب نام‌ها نیز به‌درستی رعایت نشده زیرا می‌بایست نخست نام ایران و هند و آسیای میانه ذکر می‌شد و سپس نام ترکیه و سرزمین‌های عربی.

bijrnamr03
لوح‌های گلی هخامنشی

نگرانی باستان‌شناسان و اهل هنر ایرانی قاعدتاً فراتر از جابه‌جایی یک نام است. آن‌ها نگران این موضوع هستند که در دعواهای سیاسی امروز میان ایران و غرب، کشورهای دیگر فرصت تغییر و تفسیر تاریخ را به سود خود پیدا کرده و در ارائه دستاوردهای فرهنگی و هنری خود از طریق مؤسسات معتبر جهانی گوی سبقت را از همسایگان ایرانی خود بربایند. دهه‌ها قطع و یا سردی روابط سیاسی، بر نحوه انعکاس فرهنگ و هنر ایرانی نیز قطعاً تأثیر گذاشته است. بنابراین سفر نجفی به نیویورک و برنامه دیدار او با مسئولان یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های جهان را باید از این منظر نیز مورد توجه قرار داد.

اما آیا او موفق خواهد شد به غیر از گوشزد کردن تصحیح نام ایران در کاتالوگ‌ها و تابلوهای این موزه، زمینه همکاری علمی و پژوهشی را نیز فراهم آورد و یا قراردادهایی برای برگزاری برنامه‌ها و نمایشگاه‌های مشترک با متروپلیتن امضاء کند؟

باستان‌شناسان و اهل هنر ایرانی نگران‌اند که در دعواهای سیاسی میان ایران و غرب، کشورهای دیگر فرصت تغییر و تفسیر تاریخ را به سود خود پیدا کرده و در ارائه دستاوردهای فرهنگی و هنری خود از طریق مؤسسات معتبر جهانی گوی سبقت را از همسایگان ایرانی خود بربایند.

سازمان میراث فرهنگی ایران در زمان دولت محمود احمدی‌نژاد موفق شد استوانه کوروش را از موزه بریتانیا به ایران آورد و آن را برای مدتی در تهران به نمایش بگذارد. با این‌حال آن اقدام دولت دهم نه تنها نتوانست در میان متخصصان این حوزه اعتباری برای آن فراهم کند، بلکه نحوه نمایش استوانه و استفاده‌های تبلیغاتی و سیاسی مستقیمی که از ارتباط با موزه بریتانیا و منشور کوروش صورت گرفت، همواره به عنوان نکته‌ای منفی از سوی منتقدان خستگی‌ناپذیر سازمان میراث فرهنگی در زمان احمدی نژاد مطرح شد. ایران همچنین در زمان ریاست حمید بقایی بر سازمان میراث فرهنگی روابط خود را با موزه لوور در پاریس قطع کرد. آقای بقایی در آن زمان اعلام کرد چون موزه لوور به تعهداتش برای برپایی نمایشگاه در ایران عمل نکرده است، بنابراین ایران روابط خود را با این موزه قطع می‌کند. با این‌‌حال موزه لوور در همان زمان اعلام کرد علیرغم وجود توافقنامه برای همکاری مشترک، هرگز هیچ قراردادی با موزه ملی ایران برای برپایی نمایشگاه نداشته است.

به‌نظر می‌رسد محمدعلی نجفی راهی دشوار و طولانی برای برقراری روابط مجدد با مؤسسات فرهنگی بین‌المللی در پیش رو دارد. محمد بهشتی، رییس پیشین سازمان میراث فرهنگی و مشاور ارشد فعلی این سازمان گفته است که به نجفی توصیه کرده حتماً به آمریکا برود و از فرصت پیش‌آمده برای از سر گرفتن همکاری‌های علمی با مراکز پژوهشی و موزه‌ها در این کشور استفاده کند. آقای بهشتی همچنین خواسته است موضوع بازگرداندن لوح‌های گلی هخامنشی به کشور که نزد دانشگاه شیکاگو به امانت مانده است پیگیری شود. در سال‌های گذشته با رأی دادگاهی در آمریکا، ابتدا قرار بود این الواح باستانی به نفع بازماندگان و خانواده قربانیان یک حادثه تروریستی مصادره شود. گرچه بعدها با تجدید نظری که در رأی دادگاه صورت گرفت، موضوع مصادره این الواح منتفی شد، اما مسئولان ایرانی می‌خواهند این لوح‌‌های گلی را که چندین دهه است که در آمریکا و نزد دانشگاه شیکاگو مانده است سرانجام به طور کامل به ایران بازگردانند.

گشایش روزنه فرهنگی با مؤسسات آمریکایی، احتمالاً اروپایی‌ها را نیز متقاعد خواهد کرد که هرچه بیشتر درهای خود را به روی ایران بگشایند و روابط خود را حداقل در بخش فرهنگی از سرگیرند. آیا سازمان میراث فرهنگی ایران قرار است پیش‌قراول برقراری روابط دو جانبه با آمریکا و غرب حداقل در زمینه‌های فرهنگی و گردشگری باشد؟ به‌نظر می‌رسد حتی اگر ایران و آمریکا نتوانند به زودی مسائل خود را در زمینه موضوعات سیاسی مورد اختلاف حل کنند، تمایل به برقراری روابط فرهنگی در هر دو طرف وجود دارد. سال‌هاست که رشته ایران‌شناسی از سردی روابط سیاسی لطمه خورده است. پژوهشگران ایرانی در نامه‌های خود به حسن روحانی در مورد مسائل میراث فرهنگی ایران، توجه به جایگاه ایران‌شناسی و برقراری روابط علمی با مؤسسات معتبر علمی را از او درخواست کرده‌اند. او نیز در برنامه‌های دولتش خود را موظف به توسعه ایران‌شناسی و برقراری روابط با مؤسسات پژوهشی دانسته است. حتی اگر ساختمان ملل متحد در نیویورک نتواند محل مذاکره سران دو کشور باشد، اما شاید درهای موزه‌‌ها و مؤسسات فرهنگی ایران و آمریکا دوباره به روی یکدیگر گشوده شود.