خطر خون‌ریزی‌های بیشتر در مصر

روز جمعه (۱۶ اوت) را طرفداران مرسی روز خشم اعلام کرده بودند. بعد از نماز جمعه، ده‌ها هزار تظاهرکننده دوباره به خیابان‌ها ریختند. در شهرهای مختلف، کار به درگیری با نیروهای انتظامی‌ کشیده شد. اخوان‌المسلمین از ۶۰ کشته در قاهره صحبت می‌کند.

مأموران گاز اشک آور به میان هزاران طرفدار مرسی پرتاب کردند. ارتش در محلات شهر، با سیم خاردار پست‌های بازرسی ایجاد کرده و خیابان‌های اصلی‌ را با زره‌پوش بسته بود. در شهر دمیاط در حاشیه مدیترانه، ۸ نفر از مخالفان کشته شدند.

در شهر اسماعیلیه واقع در دلتای نیل، ۴ نفر جان سپردند. به گزارش خبرگزاری دولتی الشرق الاوسط، سربازان از تمام تاسیسات دولتی حفاظت می‌کنند زیرا روز پنجشنبه چند اداره دولتی توسط مخالفان به آتش کشیده شده بود. وزیر کشورمصر گفته است، سربازان با گلوله جنگی از تاسیسات محافظت می‌کنند. از دوّمین شهر مصر، اسکندریه، و نیز شهرطنطا گزارش درگیری می‌رسد.

جهاد الحداد، سخنگوی اخوان‌المسلمین گفته است:” بعد از تخلیه قرارگاه‌ها و دستگیری‌ها و کشتار، خشم مردم بالاتر از آنست که عقب بنشینند. علی‌رغم درد و سوگواری، عزم ما برای مقاومت در مقابل ارتش، قوی‌تر شده است”. هوادران اخوان‌المسلمین خواستار برکناری السیسی و برگشتن مرسی به قدرت هستند.

آنچه شاهدان عینی از وقایع چهارشنبه نقل می‌کنند، از طرفی‌ بیانگر عزم ارتش برای سرکوب کامل اخوان المسلمین و بازگرداندن امنیت با مشت آهنین است و از طرف‌ دیگر، نمایانگر نزدیک شدن بیش از پیش جامعه  مصر به پرتگاه جنگ داخلی‌ و رنگ باختن تمام راه‌های مسالمت‌آمیز برای حل بحران عمیق سیاسی اجتماعی.

بسیاری از کشورها از جمله آمریکا و آلمان، شهروندان خود را از رفتن به مصر بر حذر داشته‌اند. آنگلا مرکل و فرانسوا اولاند رهبران آلمان و فرانسه در بیانیه مشترکی خواستار توقف فوری درگیری‌ها شدند. آلمان همچنین یک طرح کمک به مصر به مبلغ ۲۵ میلیون یورو را متوقف کرده است. وزیران خارجه اروپا روز دوشنبه گرد هم می‌آیند تا با یکدیگر در مورد برخورد با دولت مصر، مشورت کنند.

روز چهارشنبه (۱۴ اوت) را می‌توان نقطه شروع مرحله جدیدی در بحران مصر تلقی کرد. در این روز، پس از پایان گرفتن مهلت دولت انتقالی، نیروهای انتظامی با خشونت تمام، به دو اردوگاه متحصنین هوادار مرسی، رئیس جمهور برکنار شده مصر، در میدان‌های رابعه العدویه و النهضه حمله بردند. از یکی‌ دو هفته قبل، اخوان‌المسلمین، این دو اردوگاه را در شهرک نصر و در مقابل دانشگاه، سازمان داده و چادرهای زیادی برپا کرده بودند. آنها با اعلام اولتیماتوم دولت، با کندن سنگفرش‌های خیابان و آوردن کیسه‌های شن، اقدام به سنگربندی کرده بودند.

عدلی منصور، بارها گفته بود که از اعمال خشونت در تخلیه اردوگاه‌ها ابا نخواهد کرد. از هفته‌ها پیش رسانه‌های دولتی، بدون ارائه هیچ مدرکی، از اقدامات اخوان در جمع آوری اسلحه و پخش آنها بین هودارانشان و حمله معترضان به مردم کوچه و خیابان صحبت می‌‌کردند. به این ترتیب برای بسیاری از مردم چنین به نظر می‌رسید که اقدام نظامی تنها راه درست است و تنها از این طریق می‌توان کشور را به ثبات رسانید.

آنچه شاهدان عینی از وقایع چهارشنبه نقل می‌کنند، از طرفی‌ بیانگر عزم ارتش برای سرکوب کامل اخوان‌المسلمین و بازگرداندن امنیت با مشت آهنین است، و از طرفی‌ دیگر، نمایانگر نزدیک شدن بیش از پیش جامعه مصر به پرتگاه جنگ داخلی‌ و رنگ باختن تمام راه‌های مسالمت‌آمیز برای حل بحران عمیق سیاسی اجتماعی.

جهاد الحداد، سخنگوی اخوان گفت: «بعد از تخلیه قرارگاه‌ها و دستگیری‌ها و کشتار، خشم مردم بالاتر از آنست که عقب بنشینند. علی‌رغم درد و سوگواری، عزم ما برای مقاومت در مقابل ارتش قوی‌تر شده است.»

در گزارش روزنامه آلمانی “تاتس” می‌خوانیم: زنی‌ که تازه از مرکز تحصن رابعه الدویه برگشته فریاد می‌زند، السیسی یک قاتل است. او و بر زمین می‌نشیند و گریه را سر می‌دهد. از درون کمپ می‌توان صدای شلیک گاز اشک‌آور را شنید، که لحظه به لحظه شلیک می‌شوند.صدای رگبار مرتباً شنیده می‌شود. ارتش راه ورودی را با زره‌پوش بسته است. فریاد “مرگ بر حکومت نظامیان” شنیده می‌شود، زخمی شدن چند نفر جمعیت را پراکنده می‌کند، ولی‌ آنها دوباره جمع می‌شوند.

آمبولانس‌ها مرتب می‌آیند و ارتشی‌ها راه را برایشان باز می‌کنند تا داخل شوند. تظاهرکننده خشمگینی فریاد می‌زند: “من جلوی هر پلیس این مملکت سوگند می‌خورم که ما از خود دفاع خواهیم کرد و از همه شما انتقام خواهیم گرفت.”

عملیات از ساعت ۶ صبح آغاز شد. نیروهای انتطامی به هواداران مرسی هجوم آوردند، اردوگاه النهضه که کوچکتر بود، ظرف ۳ ساعت تخلیه شد و بولدزورها آخرین بقایای آنرا پاک کردند. اما تخلیه رابعه الدویه تا شب ادامه داشت. در اعلامیه وزارت کشور آمده است: “نیروهای انتظامی‌، با وجود اینکه زیر آتش مخالفان قرار داشتند، فقط گاز اشک‌آور شلیک کردند.” ولی‌ خبرنگاران حاضر در محل، از شلیک گلوله از پشت بام‌ها به میان جمعیت، صحبت می‌کنند. جهاد الحداد، سخنگوی اخوان ویدئویی را منتشر کرده، که یکی‌ از تیراندازان را در حال شلیک به جمعیت نشان می‌دهد. بسیاری از کشته‌شدگان با گلوله هدف قرار گرفته‌اند.

هم‌زمان دولت انتقالی در قاهره و ۱۱ استان مصر حکومت نظامی اعلام کرد. رفت و آمد از ساعت ۱۹ تا ۶ صبح در خیابان‌ها ممنوع است. افراد خاطی‌ به زندان محکوم می‌‌شوند.

محمد البرادعی، معاون رئیس جمهور و برنده جایزه نوبل صلح، با اعلام این‌که نمی‌تواند مسئولیت اقداماتی را که وی با آنها مخالف بوده و در جلوگیری از آنها تلاش کرده است، به عهده بگیرد، استعفای خود را اعلام کرد. همچنین خالد داوود رهبر ائتلاف لیبرال‌ها هم کناره گیری کرده است.

پیش از این ناظران بین‌المللی در مورد توسعه خشونت هشدار داده بودند. برای آنها روشن بود که شکاف جامعه به تمام جوانب آن سرایت کرده است. دو اردوگاه طرفداران و مخالفان مرسی، با جدّیت هرچه بیشتر مقابل هم ایستاده‌اند.

آمار کشته‌شدگان، تا کنون از طرف منابع دولتی، ۶۲۵ نفر و مجروحان بیش از ۲۰۰۰ نفر گزارش شده است، ولی‌ اخوان‌المسلمین از بیش از ۲۲۰۰ کشته و ۱۰۰۰۰ نفر مجروح سخن می‌‌گویند. طرفداران مرسی در طول روز تظاهرات پراکنده خود را ادامه دادند، ولی‌ همه جا توسط پلیس متفرق می‌شدند. آنها در منطقه مهندسان تلاش کردند تحصنی را سازمان دهند اما موفق نشدند. رفت و آمد قطارها به قاهره قطع شده بود، تا اخوانی‌ها نتوانند هواداران خود را از شهرهای دیگر به قاهره بیاورند.

البته بخش مهمی‌ از جامعه مصر از ارتش حمایت می‌کند، خبرنگاری از محله زمالک که در دلتای نیل واقع است، چنین تصویری میدهد: احمد قندیر، مغازه دار جوان، می‌گوید:” بالاخره این حرامزاده‌ها را فراری دادند، طرفداران مرسی خیال می‌کردند، با تظاهرات می‌‌توانند دوباره قدرت را به دست آورند ولی‌ ارتش پیروز شد، ما پیروز شدیم”.

در این محله مرفه نشین قاهره، دور از صداها‌ی گلوله و گاز اشک‌آور، معمولاً زوج‌های دست در دست بین بوتیک‌های شیک قدم می‌زنند، پیرمردها در گرمای نیمروزی به چرت زدن مشغولند و گاهی خواب آنها را بوق یک موتور بر هم می‌زند. اما در اینجا هم از وقتی‌ که پلیس شروع به تخلیه اردوگاه‌ها کرد، بیشتر مغازه‌ها کرکره خود را پایین کشیده‌اند و مأموران انتظامی، که معمولا از سفارت خانه‌ها حفاظت می‌کنند، حالا با تفنگ روی شانه در سایه‌ خیابان‌ها قدم می‌زنند.

داروخانه‌چی‌ که حدود ۳۰ سال دارد، می‌گوید:”آنها همین‌طور به مردم شلیک می‌کنند” و سرش را تکان میدهد. او خطاب به چند نفری که دورش ایستاده‌اند می‌گوید، اینطوری نمی‌توان در مصر صلح برقرار کرد. محمد احمد ادامه می‌دهد:” آنها با تظاهرکنندگان مثل تروریست‌ها رفتار می‌کنند و آنها انتقام این رفتار را خواهند گرفت”.

به نظر می‌رسد اخوان‌ المسلمین که اینک که مزه قدرت را چشیده‌، به آسانی سیاست‌های مداراگرانه قدیم را در پیش نگیرد. ولی‌ هسته اصلی‌ رهبری آن در صورت رانده شدن قطعی از قدرت، در بازداشتن هوادارانش از افراط خواهد کوشید.

مرد دیگری می‌گوید:” اسلامی‌ها هیچ جایی‌ در کشور ما ندارند.خوشحال باش که ارتش به ما کمک می‌کند. تمام مصر انتظار دخالت ارتش را می‌کشید. ما از سربازان حمایت کامل می‌کنیم”.

فاطمه زنی‌ جوان با روسری سیاه که پشت پیشخوان دکه گلفروشی‌اش ایستاده، می‌گوید:” این روشن بود که خیلی‌ها کشته خواهند شد، تظاهرکنندگان از مدت‌ها قبل می‌توانستند دست بردارند، ولی‌ به اخطار‌ها توجه نکردند.” همکارش، مردی چهارشانه می‌گوید:” اخوان‌المسلمین در مصر جایی‌ ندارند. امیدوارم وقایع امروز برای آنها درس عبرتی بوده باشد.

طارق محمود، آموزگار مدرسه پورت سعید، در همان نزدیکی‌ می‌گوید:” ما جنگ داخلی‌ نمی‌خواهیم، کودکان ما باید آینده داشته باشند. ولی‌ اخوان می‌خواهد کشورمان را از ما بگیرد. آنها باید حذف شوند حتی اگر خیلی‌ها کشته شوند. آنها که همیشه خواستار شهادت بوده‌اند، حالا این فرصت را دارند.”

شکاف عمیق در کشور

پیش از این ناظران بین‌المللی در مورد توسعه خشونت هشدار می‌دادند. برای آنها روشن بود که شکاف جامعه به تمام جوانب آن سرایت کرده است. دو اردوگاه طرفداران و مخالفان مرسی، با جدّیت هرچه بیشتر مقابل هم ایستاده‌اند. طرفداران مرسی در توئیتر و فیسبوک اعلام کرده بودند که تا بازگشت مرسی در خیابان‌ها باقی‌ می‌مانند. جهاد حداد، سخنگوی اخوان همین دو روز پیش گفته بود:”ما به کودتای ارتش تن‌ نخواهیم داد.”

اخوان در واکنش به حوادث چهارشنبه، مردم را فرا خواند که برای اعتراض به خیابان‌ها بیایند، آنها در توئیتر نوشتند که در میدان مصطفی محمود اردوگاه جدیدی بر پا کرده‌اند. به گزارشCNN در میدان رابعه العدویه دوباره سنگر‌های خیابانی بر پا شده است. در شهر ساحلی مرسی‌ مطروح، یک ساختمان دولتی مورد حمله قرار گرفت. گفته می‌شود در منیه و سوهاج، اسلامگرا‌ها ۳ کلیسای قبطی را به آتش کشیده‌اند. در شهر بنی‌ سویف، هواداران مرسی یک قرارگاه پلیس را اشغال کردند که منجر به قتل یک مامور پلیس شد.

واکنش‌های بین‌المللی

بان کی‌ مون، دبیر کل سازمان ملل، با شدید‌ترین لحن خشونت را در مصر محکوم کرد. گیدو وستروله وزیر خارجه آلمان نیز دو طرف را به ترک خشونت فراخوانده و نگرانی خود را از این وضع نشان داده است. در وزارت خارجه آلمان، علاوه بر این یک ‌ستاد بحران تشکیل شده است.

 در آمریکا، جاش ارنست معاون سخنگوی کاخ سفید، به خبرنگاران گفت:” ما بارها از ارتش و نیروی انتظامی خواستیم که خودداری پیشه کنند و حقوق مردم را محترم شمارند. خشونت مداوم تنها می‌تواند روند تثبیت دموکراسی را کندتر کند.”

باراک اوباما، رییس جمهور آمریکا نیز تمرین نظامی مشترک با مصر را لغو کرده است. کاترین اشتون مسئول سیاست خارجی‌ اتحادیه اروپا، نیروهای نظامی و انتظامی‌ را به “نهایت خویشتنداری” دعوت کرد و از مردم مصر خواست، از تحریک و تشدید درگیری‌ها خودداری کنند. مارتین شولتز رئیس پارلمان اروپا هم خشونت مرگبار در قاهره را غیرقابل قبول دانست. او گفت، دولت مصر باید شرایطی فراهم کند، که مردم این کشور از هر گروه بتوانند در تظاهرات مسالمت‌آمیز شرکت کنند.

دبیر کل سازمان ملل با شدید‌ترین لحن خشونت در مصر را محکوم کرده و باراک اوباما نیز تمرین نظامی مشترک آمریکا با این کشور را لغو کرده است. در میان کشورهای عربی تنها قطر خشونت در مصر را محکوم ساخته است.

آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران هم نسبت به خطر جنگ داخلی‌ در مصر هشدار داده و کشورهای خارجی‌ را از دخالت در اوضاع داخلی‌ مصر بر حذر داشته است. در ترکیه، رجب اردوغان نخست وزیر، سازمان ملل و اتحادیه اروپا و سران عرب را  به عمل فراخواند و سکوت در این مورد را به مثابه شرکت در جرم دانست. قطر هم این خشونت‌ها را محکوم کرده است.

در مقابل، وزیر خارجه امارات متحده عربی‌ از اقدام ارتش مصر حمایت کرده و گفته که این تصمیم دولت مصر را درک می‌کند. امارات پس از کودتای ارتش مبلغ ۳ میلیارد دلار به حکومت جدید مصر کمک کرد. بحرین نیز از اقدام دولت مصر حمایت کرده است. پادشاه عربستان از دولت مصر درقبال «تروریست‌ها» حمایت کرد.

نگرانی عمومی‌ در مورد آینده مصر

اخوان‌المسلمین تا کنون سه‌ دوره سرکوب شدید را در دوران  ناصر، سادات و مبارک تجربه کرده  و از تمام آنها سالم بیرون آمده است. آنها درزمان بحران، با در پیش گرفتن مداراگری، نفوذ خود را در اقتصاد افزایش داده و با تاسیس بنگاه‌های خیریه در سراسر کشور، نفوذ خود در بین توده‌های فقیر را گسترش دادند. این تصور که این حزب را با خشونت نظامی می‌توان از میدان به در کرد، ساده نگری خواهد بود.

به نظر می رسد اخوان‌المسلمین که اینک که مزه قدرت را چشیده‌، به آسانی سیاست‌های مداراگرانه قدیم را در پیش نگیرد. ولی‌ هسته اصلی‌ رهبری آن در صورت رانده شدن قطعی از قدرت، خواهد کوشید که هوادارانش را از افراط باز دارد. از طرف دیگر نفوذ اسلام افراطی در کشورهای عربی‌ در سال‌های اخیر، این خطر را برای اخوان‌المسلمین پیش می‌آورد که بخشی از نیروهایش را به رقیب تازه نفس ببازد. احتمالا، هرچه قدرت رادیکال‌ها بیشتر شود، ضریب رفتن مصر به سمت جنگ داخلی‌ بیشتر خواهد بود.

جنبه دیگر قضیه ارتش است. ارتش مصر که طی‌ دهه‌های طولانی‌، نفوذ خود را در اقتصاد کشور توسعه داده و اکنون قسمت اعظم حوزه‌های پر سود را قبضه کرده است، از خلاء قدرت استفاده کرده و مدعی نقش سیاسی برای خود است.

با کناره‌گیری البرادعی که می‌توانست نقش مثبتی در کاهش تنش‌ها بین دو طرف داشته باشد، باید منتظر ماند و دید که آمریکا و غرب تا چه میزان روی ارتش نفوذ خواهند داشت و آیا می‌توانند سربازان را به پادگان‌ها بازگردانند؟ آنچه روشن است این که  مصرهنوز روز‌های سختی در پیش دارد.