رتبه‌ی گذرنامه‌ی ایرانی در ایندکس جهانی پاسپورت، ۱۰۱ است و بر این اساس شما به عنوان یک ایرانی با گذرنامه خود می‌توانید بدون ویزا، یا با ویزای فرودگاهی، به ۴۱ کشور سفر کنید اما با وجود این، حتا اگر تابعیت دیگری در اوراق شناسایی‌تان باشد، بالاخره حتی اگر شده برای یک‌بار، به خاطر ایرانی بودن، اضطراب در فرودگاه یا پایانه‌های مرزی را تجربه کرده‌اید.
اگر ۴۰ و اندی سال پیش گذرنامه‌ی ایرانی برای شهروندان یک مدرک قوی و پشتوانه‌ای قابل اتکا به حساب می‌آمد، امروز داشتن پاسپورت جمهوری اسلامی ایران به خودی خود یک امکان بالقوه است برای محرومیت از برخی حقوق اجتماعی بین‌المللی.
سهیلا الف. یکی از کسانی‌ست که تجربه‌های تلخی در این مورد دارد. او از حدود ۱۱ ماه پیش که دولت جو بایدن شهروندان ایران را از ممنوعیت سفر به خاک آمریکا معاف کرد، برای دیدن دخترش لحظه‌شماری می‌کند:
از همان زمان مدارک را آماده و وقت کنسولگری آمریکا را در استانبول رزرو کردم. به من برای ۱۴ مارس وقت دادند اما ششم مارس وقتم را بدون هیچ دلیلی کنسل کردند. دوباره ۱۶۰ دلار واریز و این‌بار از طریق ارمنستان اقدام کردم. به من وقت اکتبر ۲۰۲۳ را دادند اما ۹ میلیون تومان دادم به یکی از آژانس‌ها و وقت گرفتم برای ۱۴ مارس.
فروش وقت سفارت
محمود اعتباری، شهروند ایرانی ساکن ارمنستان می‌گوید که یک سری آژانس‌ها هستند که برای گرفتن وقت سفارت از مردم پول می‌گیرند:
وقت سفارت آمریکا به این شکل است که قبل از هر چیز باید ۱۶۰ دلار پول واریز کنی تا بتوانی مجوز ورود به سامانه را داشته باشی. بعد باید سایت به شما وقت پیشنهاد بدهد. در این میان برخی وقت‌ها که کنسل می‌شود، می‌توانی همان لحظه آن وقت را برای خودت رزرو کنی. کار آژانس‌ها این است که وقت‌های کنسل شده را به شما می‌فروشند.
سهیلا الف اما به زمانه می‌گوید:
از آن‌جا که رابطه‌ی ترکیه و ارمنستان چندان رابطه‌ی خوبی نیست، پروازهای معدودی به ایروان وجود دارد. من توانستم یک بلیت دو مسیره تهیه کنم. از ازمیر به آتن و از آتن به ایروان. موقع گرفتن کارت پرواز ما را نگه داشتند فقط به خاطر ایرانی بودن. گفتیم ما قرار نیست وارد خاک یونان بشویم. مقصد ما ایروان است. حتا وقت سفارت آمریکا را نشانشان دادیم اما کارت پرواز به ما ندادند و گفتند شما باید ویزای یونان داشته باشید. این‌طوری شد که ۱۰ هزار لیره پول بلیت هم از بین رفت.
با این حال او جزو افراد خوش‌شانسی است که توانسته بی آن‌که وقتش را کنسل کند به ارمنستان برود و ویزایش را بگیرد:
به هر قیمتی حاضر بودم به ارمنستان بروم اما در این فاصله به اندازه‌ی هفت-هشت سال پیر شدم. به قدری اضطرابم بالا رفت که فکر کردم سکته‌ی مغزی کرده‌ام.
اما ایرانی‌ها در یک سفر خارجی حتی در کشورهای همسایه که روابط نزدیکی با جمهوری اسلامی دارند هم گاهی از مضرات داشتن پاسپورت ایرانی در امان نیستند.
نارک و کارن آراکلیان، دو شهروند ارمنی هستند که در ایروان خدمات توریستی ارائه می‌دهند. کارن که پیش از این بازیکن تیم بسکتبال شهرداری گرگان و پرسپولیس تهران بوده، می‌گوید:
بله! ایرانی‌ها را اذیت می‌کنند و این اذیت و آزار محدود به مکان و زمان خاصی نیست. هفته‌ی پیش دوستمان توماس چند مسافر ایرانی را به گرجستان برد اما سر مرز هیچ‌کدامشان را راه ندادند.
نارک هم می‌گوید:
بله! ایرانی‌ها باید از قبل هتل رزرو کرده باشند و حداقل هزار و ۵۰۰ دلار توی جیبشان باشد تا بتوانند وارد خاک گرجستان بشوند.
توماس گالیسیان که در میدان جمهوری ایروان تورهای گردشگری برگزار می‌کند، با خنده می‌گوید:
یک مزیت ایرانی بودن این است که اگر از گرجستان ماشین بخرد، سر مرز از او پول گمرک نمی‌گیرند اما از ما می‌گیرند.
او درباره ضعف دولت مرکزی در ایران هم می‌گوید:
من قبلا یادم است که ایرانی‌ها را این‌قدر اذیت نمی‌کردند. به نظرم دولت شما بیش‌تر از اینکه به فکر جنگ با دنیا باشد، به فکر راحتی مردم خودش باشد. الان که منطقه منتظر شروع جنگ است دولت شما باید بیش‌تر هوای مردمش را داشته باشد.
نمی‌خواهم پاسپورت ایرانی داشته باشم!
دکتر مهناز صاد. با توماس هم‌عقیده است. او اکنون شهروند کاناداست اما برای دیدن مادرش هر شش ماه یک‌بار به ایران سفر می‌کند.
این شهروند ایرانی-کانادایی به زمانه می‌گوید:
پروازها عموما به مقصد استانبول و از استانبول به تهران یا تورنتو است. از دوسال پیش که در فرودگاه استانبول پلیس فرودگاه مرا یک ساعت معطل کرد دیگر با ترکیش ایرلاین سفر نمی‌کنم حتا اگر هزار دلار ارزان‌تر از بقیه‌ی ایرلاین‌ها باشد.
دکتر صاد ماجرا را این‌طور شرح می‌دهد:
من داشتم از تهران برمی‌گشتم تورنتو. اگر ایرانی باشید عملا برای پرواز به ایران یا از ایران به کانادا، می‌باید از گذرنامه‌ی ایرانی استفاده کنید وگرنه در فرودگاه ایران تحت بازجویی قرار می‌گیرید یا ممکن است به محض ورود به خاک ایران اتهامی به شما بزنند و مثلا بگویند جاسوس هستید و دستگیر شوید.
او توضیح می‌دهد که پلیس فرودگاه استانبول او را پشت گیت نگه داشته، حتا کارت‌های اعتباری و کارت نظام‌پزشکی ایرانی-کانادایی او را خواسته -در حالی که حق نداشته این کار را بکند- چون مدرک لازم برای ارائه به پلیس فقط و فقط گذرنامه است نه بیش‌تر:
متاسفانه ما دولت حمایت‌گری نداریم. این‌ها هم می‌دانند که سفارت ایران بی‌عرضه و بی‌مسوولیت است و از شهروندان حمایت نمی‌کند. به همین دلیل ما را نگه می‌دارند. مطمئنا دنبال پول هستند. همسرم می‌گوید من در این موقعیت اعتراض نمی‌کنم و حوصله به خرج می‌دهم چون آن افسر می‌تواند کاری کند که من پرواز بعدی‌ام را از دست بدهم. بنابراین من سعی می‌کنم با او راه بیایم.
خانم صاد می‌گوید با اینکه پاسپورت کانادا دارد، بعضی وقت‌ها به این نتیجه می‌رسد که پاسپورت ایرانی برای او قوز بالاقوز است:
من حتا نمی‌توانم آن را از بین ببرم چون اگر با گذرنامه‌ی کانادا این اتفاق برایم افتاده بود، دولت کانادا به شدت از من حمایت و با این ماجرا برخورد می‌کرد اما جالب است که نمی‌توانم به عنوان یک شهروند کانادایی اعتراض کنم چون با پاسپورت ایرانی برای من این اتفاق افتاده نه با پاسپورت کانادایی.
معاضدت حقوقی و قضایی؛ صرفا در حد ادعا
به گزارش سایت انتخاب، عسکر جلالیان، معاون حقوق بشر وزارت دادگستری روز هفتم فروردین از لایحه‌ای خبر داد که برای حمایت از ایرانیان در خارج از مرزهای ایران در حال تدوین وتصویب است.
در خبر منتشر شده درباره این لایحه آمده است:
روح این لایحه همان‌گونه که در نام آن نیز پیداست، یک لایحه‌ی حمایتی‌ست و هدف آن تدبیر جهت حمایت از ایرانیان خارج از کشور در صورت نیاز است؛ از جمله تدابیر مذکور معاضدت‌های حقوقی، معاضدت‌های حوزه‌ی قضایی (هم مدنی و هم قضایی) و نگرانی‌های مربوط به خدمت نظام وظیفه و سربازی است؛ در واقع ما حل و فصل این مشکل را پیش بینی کردیم؛ موضوع اموال ایرانیان خارج از کشور هم از موضوع هایی است که در لایحه مذکور مورد توجه و چاره اندیشی قرار گرفته است.
جلالیان توضیح داده است که «به دلیل داشتن نگاه حقوق بشری و نگاه به موضوع احترام به مالکیت در اسلام»، تدبیر کرده‌اند که اگر یک ایرانی به هر دلیلی خواست از ایران خارج شود و نگاه ترک تابعیت داشت، بتواند به راحتی اموال خود را فروخته یا پول خود را به راحتی به داخل یا خارج از کشور جابه‌جا کند.
ع. ناظم‌الاطبایی، یک شهروند ایرانی به زمانه می‌گوید:
سال ۲۰۲۰ به عنوان یک زیست‌شناس به یک جشنواره‌ی محیط زیستی در آستاراخان روسیه دعوت شدم. پروازم از استانبول به باکو بود. یک روز در باکو بودم و از آن‌جا با قطار به سمت آستاراخان حرکت کردم. سر مرز آذربایجان و روسیه خانمی که مسوول بررسی پاسپورت‌ها بود، گذرنامه‌ام را گرفت. به جز من همه یا روس بودند یا آذری و خیلی راحت می‌توانستند با او حرف بزنند. او به هیچ‌وجه انگلیسی بلد نبود یا وانمود می‌کرد بلد نیست. فقط با من روسی صحبت می‌کرد. من مدارک جشنواره، دعوت‌نامه و هر چیزی را که لازم بود به او نشان دادم اما یک ساعت تمام قطار را به خاطر من نگه داشت. کم‌کم مسافران دیگر به چشم یک بیگانه‌ی خلاف‌کار به من نگاه می‌کردند. خیلی حس بدی بود. نه ویزایم مشکلی داشت نه مدارکم. گذرنامه‌ام ایراد داشت که آن را جمهوری اسلامی ایران صادر کرده بود. در نهایت بعد از یک ساعت پر‌استرس اجازه دادند من وارد خاک روسیه بشوم.
این وضعیت در حالی بر شرایط سفر ایرانیان حاکم است که حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه‌ی دولت ابراهیم رئیسی، در پیام نوروزی‌اش در روز سه‌شنبه اول فروردین، ادعا کرد دولت رئیسی «برای تسهیل امور ایرانیان در خارج از کشور» همه‌گونه تسهیلات کنسولی و امکانات برای «تردد آسان و راحت» آنان به ایران فراهم کرده است:
در تمام طول سال، نه یک بار و دو بار بلکه ده‌ها بار بدون دغدغه و بدون نگاه به اقدامات و سیاست‌های ایران‌هراسانه‌ی دشمنان به سرزمین آباء و اجدادی خود سفر کنید.
بر خلاف این ادعاها، به نظر می‌رسد دولت جمهوری اسلامی در مورد برخورد با ایرانیان در فرودگاه‌ها و پایانه‌های مرزی هیچ‌گونه رایزنی یا مذاکره‌ی سودمندی انجام نداده است چون همچنان داشتن گذرنامه‌ی ایرانی می‌تواند به صورت بالقوه مجوزی برای محرومیت شهروندان از برخی شرایط معمول باشد.