با ورود جنگ سوریه به یازدهمین سال خود ابهامات و پرسش‌های فراوانی درباره استراتژی تیم بایدن در قبال این جنگ مطرح شده است. با توجه به آنکه به نظر می رسد تیم بایدن تمرکز راهبردی آمریکا را به مهار چین و روسیه معطوف کرده است و در خاورمیانه نیز در صدد احیای برجام و پایان دادن به جنگ یمن است، مساله سوریه در اولویت اصلی و فوری تیم سیاست خارجی بایدن قرار ندارد. همین امر منجر به آن شده است که ایران، روسیه و ترکیه و اسرائیل به عنوان بازیگران اصلی جنگ سوریه به “ابهام استراتژیک” در سیاست دولت کنونی آمریکا به عنوان فرصت نگاه کرده و در صدد پیشبرد برنامه های کوتاه و میان مدت خود برآیند و در صورت امکان عزم ایالات متحده را در سوریه بیازمایند.
در این میان، شواهد و قرائن نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی ایران و نیروهای شبه نظامی وابسته به سپاه قدس در نظر دارند حضور نظامی و نفوذ ایدئولوژیک (فرهنگی) خود را در برخی مناطق سوریه از جمله استان دیرالزور سوریه تثبیت کنند. جمهوری اسلامی و نیروهای نیابتی‌اش در حال حاضر کنترل حومه دمشق و مناطقی از شهر دیرالزور، ابوکمال و المیادین را در دست دارند و در مناطق حلب، حمص و درعا نیز پایگاه نظامی دارند.
نکته کلیدی اما این است که جمهوری اسلامی ایران اخیراً علاوه بر تلاش برای حفظ حضور نظامی در سوریه از طریق نیروهای نیابتی‌اش، وارد فاز “نفوذ فرهنگی” و سیاسی ــ امنیتی در این کشور نیز شده است.
جمهوری اسلامی ایران از سال ۲۰۱۹ پس از بازگشایی گذرگاه مرزی «بوکمال-القائم» در مرز سوریه و عراق عمده تلاش‌هایش را معطوف به مناطق دیرالزور کرده است با این هدف که با مهندسی بافت جمعیتی/مذهبی این منطقه (پروژه شیعه‌سازی و تغییر بافت جمعیتی) کوریدور زمینی تهران-بیروت را به رغم گسترش دامنه حملات آمریکا و اسرائیل به مناطق شرقی سوریه همچنان باز نگه دارد.
ذکر این نکته ضروری است که ریشه این پروژه شیعه‌سازی به تلاش‌های جمیل الاسد برادر حافظ اسد عموی بشار در اوایل دهه ۱۹۸۰ بر می‌گردد که جامعه “المرتدا” را با هدف تعلیم شیعه‌گری به جوانان علوی این منطقه تاسیس کرد.
ایران پروژه شیعه‌سازی و تغییر بافت جمعیتی در استان دیرالزور را به وسیله دو بازوی نظامی و ایدئولوژیک خود پیش می‌برد.
از نظر نظامی، سپاه قدس در دیرالزور سه نیروی اصلی دارد: نیروهای حزب الله-فاطمیون-زینبیون/گردان باقر/نیروهای محلی عشیره‌ای که به بهانه جنگ با داعش تدارک دیده شدند. گردان فاطمیون فعالترین این نیروها است و جمهوری اسلامی ایران سعی می‌کند با تقویت حضور نیروهای بیشتر مانند گردان باقر، بدر، لواء القدس، عصائب اهل الحق، کتائب سید الشهدا، حزب الله و نیز نیروهای فاطمیون افغان نفوذ نظامی خود را در این مناطق حفظ کند.
اما بنابر گزارش “المانیتور” سپاه قدس مشخصا پس از حمله ۱۳ ژانویه اسرائیل به دیرالزور که تلفات جانی و خسارات زیادی بر جای گذاشت به دنبال تقویت مواضع خود در این مناطق است و به همین منظور یک گروه شبه نظامی جدید نیز به نام “هاشمیون” برای محافظت از اماکن مذهبی تشکیل داده است. نیروهای هاشمیون به رهبری “ابو العیس” عمدتا در مرکز المیادین و ابوکمال مستقر شده اند.
از نظر ایدئولوژیک، سپاه قدس و فرماندهان گروه های شبه نظامی وابسته به جمهوری اسلامی “جامعه امام مهدی” و نهادهای خیریه و مذهبی متعددی را در این منطقه تاسیس کرده اند. بسیاری از حسن شاطری (معروف به حسام خوشنویس) به عنوان بنیانگذار پروژه نفوذ فرهنگی-مذهبی جمهوری اسلامی در سوریه نام می برند، فردی که سال ۲۰۱۳ در سوریه کشته شد.
سپاه قدس و نیروهایش این روزها در پارک قرامیش ابوکمال به صورت هفتگی برنامه های “فرهنگی” و “مذهبی” برای مردم این منطقه ترتیب می دهند. به طور مثال دو مرکز فرهنگی نور در بوکمال و مرکز نصر در دیرالزور برای خانواده های سوری و جوانان این مناطق کلاسهای عقیدتی-مذهبی برگزار می کنند و در پایان هر دوره به شرکت کنندگان دویست هزار پوند سوریه و یک سبد غذایی اعطا می‌شود. همچنین فرماندهان فاطمیون از نوجوانان ۱۵ ساله تا افراد ۵۰ ساله نیروی داوطلب جذب و ماهیانه حدود ۳۰۰ دلار نیز به نیروهایشان پرداخت می‌کنند.
بنا بر اعلام دیده‌بان حقوق بشر سوریه نیروهای سپاه پاسداران جمهوری اسلامی طی روزهای اخیر با مصادره حداقل ۶۰ خانه متعلق به مردم شهر دیرالزور آنها را در اختیار نیروهای شبه نظامی وابسته به تهران قرار داده اند.
از این رو به نظر می رسد استراتژی سپاه قدس در سوریه چند وجهی و بلندمدت است و حکام تهران بدون در نظر گرفتن اصل سود و زیان همچنان سودای ایجاد پل ارتباطی بین تهران و بیروت از سوریه را در سر می پرورانند بی‌آنکه به ضررهای هنگفت این جاه‌طلبی‌های منطقه‌ای بر اقتصاد ایران وقعی نهاده باشند.
در سوریه در حال حاضر سه کانون اصلی تنش سیال یا درگیری نظامی وجود دارد: ناحیه عین عیسی در منطقه تل ابیض و مناطق مرزی ترکیه-سوریه، استان درعا که روسیه و ایران آنجا عملا در حال جنگ اند و اسرائیل نگران حضور نیروهای شبه نظامی جمهوری اسلامی است و نیز محور استراتژیک دیرالزور/میادین/ابوکمال.
در درعا توافق ژوئیه ۲۰۱۸ که بر اساس آن قرار شد نیروهای نیابتی جمهوری اسلامی تا شعاع دست‌کم ۸۰ کیلومتر از مرز بلندیهای جولان/اردن دور شوند به دلیل پیشروی نیروهای لشگر چهارم به فرماندهی ماهر اسد و نیروهای سپاه قدس از بین رفته است.
در این بین روسیه برای حفظ امنیت اسرائیل از نیروهای مخالف اسد بعنوان حائل در برابر نیروهای اسد و جمهوری اسلامی استفاده می‌کند. روسیه سپاه۵ و تیپ۸ را در درعا مستقر و سعی کرده مخالفان را با پول جذب این سپاه به فرماندهی احمد العوده کند تا به اسد و جمهوری اسلامی بهانه حمله و نزدیکی به اسرائیل ندهد.
امارات به همراه روسیه تلاش‌هایی را برای عضویت مجدد سوریه به اتحادیه عرب آغاز کرده است. مقامات امارات و عربستان اخیرا نسبت به بازگشت دمشق به این اتحادیه ابراز تمایل مشروط کرده اند. جالب اینجاست که اخیراً رییس جمهوری روسیه الکساندر افیموف، سفیر روسیه در دمشق، فردی که قبلاً پنج سال در امارات سفیر بوده را بعنوان فرستاده ویژه خود در سوریه منصوب کرده است.
انتصاب افیموف از یک جهت تلاشی است برای ایجاد توازن بین فعالیتهای نظامی و دیپلماتیک کرملین در سوریه و از جهتی دیگر گامی است بسوی نزدیک کردن دمشق به امارات و وارد کردن تدریجی ابوظبی و دیگر کشورهای عربی منطقه به پروژه بازسازی سوریه، پروژه‌ای که روس‌ها بخوبی می دانند تنها با کاهش مداخلات جمهوری اسلامی ایران در سوریه به عنوان یک ضمانت به کشورهای عربی جهت سرمایه گذاری در این کشور جنگ‌زده میسر خواهد بود.
آنچه درباره ترفند جمهوری اسلامی ایران برای شیعه سازی و تغییر بافت جمعیتی شرق سوریه مهم می نماید این است که اقدامات سپاه قدس را میتوان ناشی از بیم حکام تهران برای از دست رفتن احتمالی حضور نظامی بلند مدت شان در سوریه تعبیر کرد. در نتیجه اقدامات روسیه و بروز واقعیات جدید در منطقه، سپاه قدس بیم آن دارد که چنانچه در آینده بحث خروج کلیه نیروهای خارجی از سوریه در نتیجه توافق بین آمریکا-روسیه، روسیه-اسرائیل و روسیه-اسد پیش بیاید، بشار اسد مجبور شود همراه روسیه شده و در نهایت به جمهوری اسلامی در حوزه مداخلات نظامی پشت پا بزند. از این رو سپاه قدس و نیروهای شبه نظامی جمهوری اسلامی در راستای یک برنامه دراز مدت برای حفظ نفوذ سیاسی-ایدئولوژیک خود در بین مردم مصیبت زده سوریه تقلا می‌کنند.
*حسین آقایی پژوهشگر روابط بین الملل است.