شبح تجزیه و فروپاشی بر فراز سوریه

با گذشت ۲۵ ماه از ناآرامی‌ها در سوریه، وضعیت این کشور روز به روز بدتر می‌شود و چشم‌اندازی ناروشن پیش روی تحولات آن قرار دارد. کشته شدن بیش از هفتاد هزار نفر و آوارگی صد‌ها هزار نفر در کنار فقدان امنیت و محدودیت‌های گسترده در دسترسی به غذا و دارو، ابعاد کم سابقه‌ای به فاجعه انسانی در سوریه بخشیده است. هشدار‌ها نسبت به آینده سوریه به بیشترین سطح خود رسیده‌اند.

به باور بسیاری از ناظران این کشور در آستانه فروپاشی است. روند تحولات در هفته‌های گذشته اگرچه تغییرات مهمی را بوجود آورده است. اما این تغییرات در حدی نیستند تا دگرگونی بنیادی در وضعیت موجود و پایان بخشیدن به درگیری‌های خون‌بار و خشونت‌های شدید ایجاد کنند.

در حال حاضر رویارویی نیرو‌های ارتش سوریه و مخالفان مسلح به نوعی بن‌بست رسیده است. از یک طرف بشار اسد ناتوان از آن است که مناطق جنوب سوریه را از دست مخالفان خارج کند و یا آنها را به نقطه صفر برساند. از سویی دیگر مخالفان مسلح نیز قادر نیستند حکومت اسد را کاملا خلع ید کرده و به حیاتش پایان دهند. این وضعیت باعث شده است که در کوتاه مدت دورنمایی برای تعیین تکلیف وضعیت سیاسی دیده نشود.

به نظر می‌رسد با توجه به شرایط حاکم بر فضای سیاسی سوریه، منازعه حالت فرسایشی و طولانی مدت پیدا کند. بشار اسد امیدوار است با ضعیف شدن امکان فروپاشی حکومت، اقتدار خود  را در دراز مدت تثبیت کند. روند تحولات در سوریه را می‌توان در محور‌های مختلفی دنبال کرد.

فروپاشی دولت

دولت در سوریه در کلیت آن دیگر عملا وجود ندارد. بشار اسد صرفا با استفاده از نیروی نظامی و مزیت ویژه در برخورداری از سلاح‌های سنگین می‌کوشد از طریق بمباران، پرتاب موشک و خمپاره و حملات موردی در حومه دمشق موجودیت خود را حفظ کند. اما عملا در اکثر نقاط سوریه دیگر دولت و نهاد‌های حکومتی اقتدار و اتوریته ندارند. این مسئله باعث ایجاد هرج و مرج و آشوب شده است.

به گفته منابع قابل اتکاء، جمهوری اسلامی در حال شکل دادن به نیروی شبه دولتی “الشعبیه” در سوریه است تا گروهی مشابه حزب‌الله در جنگ داخلی لبنان را در سوریه تشکیل دهد.

خلاء قدرت باعث شده که گروه‌های مخالف مسلح در پی گسترش حوزه نفوذ خود باشند. اما گروه‌های شبه نظامی وابسته به حکومت نیز از این فرصت برای تقویت موضع خود مستقل از حکومت سوریه می‌کوشند. به گفته منابع قابل اتکاء جمهوری اسلامی در حال شکل دادن به نیروی شبه دولتی “الشعبیه” در سوریه است تا گروهی مشابه حزب‌الله در جنگ داخلی لبنان را در سوریه تشکیل دهد و بدین ترتیب حوزه نفوذ خود در این کشور را حفظ کند.

مسئله فروپاشی سوریه و یا تجزیه احتمالی آن از سوی منابع مختلفی عنوان می‌شود. ممکن است با توجه به ساختار قبیله‌ای سوریه، جنگ‌سالاری بر آن حاکم شود و هر بخش از کشور در اختیار یک جریان و جنگ‌سالار قرار گیرد. سازمان ملل نیز با درک مخاطرات بالای خلاء قدرت در سوریه، در حال برنامه‌ریزی برای اعزام نیرو‌های حافظ صلح به سوریه بعد از سقوط احتمالی بشار اسد است. (منبع)

البته فروپاشی سرنوشت محتوم و قطعی سوریه نیست بلکه هنوز در حد یک نگرانی طرح می‌شود. افزایش توان مخالفان و بخصوص اتفاق نظر بر روی وضعیت پس از اسد در سوریه می‌تواند جلوی این روند را بگیرد.

انتخاب دولت موقت

سرانجام پس از بحث و گفت‌وگوی بسیار، رئیس دولت انتقالی در سوریه مشخص شد. غسان هیتو موفق شد در جلسه‌ای که ۴۸ نفر از ۶۳ عضو فعال ائتلاف ملی رای دادند، با ۳۵ رای اکثریت آراء را بدست آورد. این یک پیروزی قاطع نیست و آرایی چنین شکننده، در موفقیت کار او ایجاد تردید می‌کند. هیتو پنجاه ساله ساکن امریکا است و موقعیت خوبی در صنعت و تجارت امریکا دارد. او ضمن موفقیت در حوزه کار حرفه‌ای خود، روابط خوبی با انجمن‌های مذهبی مسلمان در آمریکا دارد و با بسیاری از آنها همکاری می‌‌کند.

موقعیت خوب هیتو در جامعه امریکا، آشنایی‌اش با غرب و مهارت در زبان انگلیسی برگ برنده وی برای جلب حمایت بیشتر جهانی است. اما دوری مدید او از جامعه سوریه و نا شناخته بودن در بین مردم داخل سوریه، عاملی منفی از سوی منتقدان او تلقی می‌شود. همچنین برخی دیگر از مخالفان هیتو مدعی هستند که او انتخاب نیرو‌های سوریه نبود، بلکه با حمایت دولت قطر و اخوان‌المسلمین در این جایگاه قرار گرفت. (منبع)

فروپاشی سوریه و یا تجزیه احتمالی آن از سوی منابع مختلفی عنوان می‌شود. ممکن است با توجه به ساختار قبیله‌ای سوریه، جنگ‌سالاری بر آن حاکم شود و هر بخش از کشور در اختیار یک جریان و جنگ‌سالار قرار گیرد.

مشکل بزرگ هیتو ایجاد انسجام در صفوف پراکنده مخالفان سوری است. نیاز مبرم جنبش اعتراضی سوریه توافق بر طرحی مشخص و وحدت نظر برای سوریه بعد از اسد و بخصوص دوره انتقالی است. تشتت میان نیرو‌های مخالف سوریه همچنان یکی از معضلات بزرگ است. البته در جلسه انتخاب هیتو، هم معاذ الخطیب رئیس ائتلاف ملی و هم ژنرال سلیم ادریس فرمانده ارتش آزاد حضور داشتند و حمایت خود را از او اعلام کردند.

وجود صدها گروه کوچک مسلح که بعضی از آنها جزو اسلام‌گرایان افراطی هستند و مواضعی مشابه القاعده دارند، یکی از دشوار‌ترین وظایف دولت موقت است. هنوز معلوم نیست که ابزار و امکانات دولت موقت در نقاط خارج  از کنترل نیرو‌های بشار اسد، چیست و چگونه این دولت می‌خواهد در این مناطق اعمال مدیریت کند.

حضور معاذ الخطیب در اجلاس اتحادیه عرب و در اختیار گرفتن کرسی سوریه اقدام سمبلیک ارزشمندی برای مخالفان بود. آنها در تلاش هستند که کرسی سوریه در سازمان کنفرانس اسلامی را نیز در اختیار بگیرند تا مسیر برای حضور آنها در سازمان ملل مساعد شود. اما با توجه به اعتراض شدید روسیه نسبت به دادن کرسی نمایندگی سوریه در اتحادیه عرب به نماینده ائتلاف ملی بعید به نظر می‌رسد مخالفان بتوانند نمایندگی سوریه در سازمان ملل را بزودی و به راحتی بدست آورند.

شکاف در مخالفان و موقعیت ائتلاف ملی

 استعفای معاذ الخطیب، هرچند مورد قبول شورای مرکزی ائتلاف قرار نگرفت اما موقعیت ائتلاف ملی را متزلزل ساخت. الخطیب اعلام کرد به دلیل اینکه موقعیت رسمی به وی امکان فعالیت مطلوب را نمی‌دهد و در اعتراض به عدم همکاری دولت‌های غربی در تجهیز مخالفان به سلاح‌های سنگین، از سمت خود استعفا می‌دهد.

البته فرضیه‌ای نیز وجود دارد که استعفای او را به اختلافات داخلی ارتباط می‌‌دهند. از جمله این اختلاف‌ها، اعتراض برخی از اعضاء به استقبال الخطیب از مذاکره مشروط با دولت بشار اسد است.

در حال حاضر بعد از انتخاب نخست وزیر، اختلافات در داخل مخالفان نیز تشدید شده است. برخی معتقدند که ائتلاف ملی باید تجدید ساختار پیدا کند و با انحلال دولت موقت، ائتلاف ارتباط مستقیمی با گروه‌های مخالف و ارتش آزاد برقرار کند. همچنین ارتش آزاد را به صورت یک ارتش ملی منضبط و دارای آمادگی نظامی بالا در آورد. در مقابل عده‌ای از ادامه وضع موجود دفاع می‌کنند.

حکومت اسد با برتری هوایی می‌کوشد جلوی پیشروی نیروهای شورشی را بگیرد. درگیری زمینی با مخالفان، خطر ریزش نیروها و سربازان وفادار به اسد و پیوستن آنها به مخالفان را زیاد می‌کند.

حال باید دید این اختلافات سرنوشتی مشابه شورای ملی مخالفان نثار ائتلاف ملی می‌کند یا ائتلاف می‌تواند بین دیدگاه‌های مخالف وحدت و هماهنگی ایجاد کند. همبستگی و افزایش انجسام در صفوف مخالفان، فاکتور تعیین کننده‌ای در پیروزی جنبش اعتراضی سوریه است. بخصوص که نیرو‌های میانه رو و معتقد به موازین دموکراسی بتوانند هژمونی را در دست بگیرند.

قفل شدن رویارویی نظامی

عدم دسترسی مخالفان مسلح به سلاح‌های سنگین مانعی جدی در غلبه آنها بر نیروهای نظامی هوادار بشار اسد است. حکومت سوریه با برتری هوایی می‌کوشد جلوی پیشروی نیروهای شورشی را بگیرد. درگیری زمینی با مخالفان، خطر ریزش نیروهای وفادار به اسد و پیوستن آنها به مخالفان را زیاد می‌کند.

علی‌رغم موافقت قطر، عربستان و ترکیه و همراهی فرانسه و بریتانیا، هنوز سلاح‌های سنگین در اختیار جنبش اعتراضی سوریه قرار نگرفته است. در این میان برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که نیروهای اطلاعاتی امریکا بخش سکولار مخالفان مسلح سوری را در اردن آموزش می‌دهند. البته مقامات آمریکا مدعی هستند این آموزش‌ها و پشتیبانی لجستیک فقط شامل موارد غیر مرگ‌آور است. (منبع)

نیویورک تایمز نیز گزارش داده است نیروهای سیا در هدایت و انتقال مهمات نظامی از سوی ترکیه و قطر به نیرو‌های نظامی درگیر با حکومت سوریه مشارکت داشته و به نحو موفقیت آمیزی در ۱۶۰ پرواز هواپیمای باربری، سلاح‌ها را در اختیار آنها قرار داده‌اند. (منبع پیشین)

سطح و میزان این سلاح‌ها در حدی نیست که بتواند به نحو جشمگیری موازنه قوای نظامی را به نفع مخالفان مسلح تغییر دهد. کلید کار برای دسترسی به سلاح‌های نظامی موثر در دست آمریکا است. از این رو معاذ الخطیب در نشست اتحادیه اعراب از دولت آمریکا خواست تا موشک‌های پاتریوت در اختیار جنبش اعتراضی سوریه بگذارد. وی اعلام کرد که آنها برای توقف کشتار غیر نظامیان و اهداف صلح‌طلبانه نیاز به این سلاح‌ها دارند.

مقامات امریکایی نگران هستند که این سلاح‌ها در دست نیروهای نزدیک به القاعده قرار بگیرد و تجربه جنگجویان افغانستان در زمان جنگ با شوروی تکرار شود. دولت امریکا با فشار فزاینده‌ای مواجه است که یا درگیر مداخله نظامی شود و یا تجهیزات نظامی پیشرفته و سنگین در اختیار ارتش آزاد سوریه قرار دهد. حمایت زیادی از این رویکرد در کنگره امریکا وجود دارد اما اوباما تا کنون تن به آن نداده است.

از سویی دیگر جان کری، وزیر خارجه آمریکا به دولت عراق اعتراض کرد که اهمال آنها باعث شده است تا ایران از طریق مرز هوایی این کشور سلاح و تجیزات مورد نیاز را به سوریه منتقل سازد. ادعایی که حکومت ایران رد می‌کند.

اوضاع در سوریه بیشتر به سمت بی‌نظمی و کنترل‌ناپذیری سوق می‌کند. تداوم بن بست و خطر ناامنی در این کشور و تبعات منطقه‌ای، مشوق جامعه جهانی به دخالت در سوریه است.

در عین حال، حمله شیمیایی و انفجار موشکی دست‌ساز در حلب که حاوی کلر بود، موجی از نگرانی را برانگیخت. هر دو طرف نزاع در سوریه، یکدیگر را متهم به استفاده از این سلاح می‌کنند و هنوز روشن نیست مسئولیت پرتاب این موشک بر عهده کیست.

منطقه‌ای که مورد حمله قرار گرفت بیشتر تحت کنترل دولت سوریه است و ساکنان آن نیز عمدتا شیعه هستند. در میان قربانیان این حمله، سربازان ارتش سوریه نیز وجود دارند.

 مواردی از این دست، باعث شده تا انگشت اتهام به سمت گروه‌های تندروی اسلام‌گرای سوریه نشانه برود. از سوی دیگر برخی منابع مدعی هستند که حکومت سوریه پشت سر این اقدام است تا با تاکید بر تبعات سنگین حمله شیمیایی، مردم و کشور سوریه را به گروگان بگیرد.

سازمان ملل به صورت جدی در حال تحقیق در این زمینه است. روسیه، آمریکا، دولت سوریه و مخالفان نیز با سازمان ملل در این خصوص همکاری دارند. اما هنوز نتیجه قطعی و معتبری حاصل نشده است.

انفجار بمب در مسجدی در دمشق هم منجر به کشته شدن پنجاه نفر و از جمله شیخ محمد رمضان سعید البوطی، روحانی برجسته مدافع بشار اسد شد و موجی از اعتراض علیه اقدامات بخشی از مخالفان سوری را برانگیخت. سازمان‌های حقوق بشری طرفین نزاع را به نقض قوانین جنگ و ارتکاب جنایت جنگی متهم می‌کنند. البته سهم وحجم تخلفات دولت بشار اسد به مراتب زیادتر است.

نگرانی از قدرت گرفتن نیروهای جهادی نظیر جبهه النصره باعث شده است تا عده‌ای نگران باشند که سوریه درصورت سقوط بشار اسد، به محلی برای مانور نیرو‌های اسلام گرای افراطی تبدیل شود. حضور این نیرو‌ها در نزدیکی ارتفاعات جولان و در مجاورت مرز‌های اسرائیل نیز تهدیداتی را متوجه دولت اسرائیلی کرده است. مقامات امنیتی اسرائیل در هراسند که این نیرو‌ها از تصرف مناطق نزدیک به جولان برای حمله به مناطق یهودی‌نشین استفاده کنند. البته سطح این تهدید در حدی نیست که واکنش فوری بطلبد. اما افزایش درگیری بین ارتش سوریه و گروه‌های مخالف مسلح در منطقه یاد شده، متغیر واکنش اسرائیل را جدی‌تر از قبل وارد معادلات سوریه کرده است. (منبع)

در مجموع به نظر می‌رسد اوضاع در سوریه بیشتر به سمت بی‌نظمی و کنترل‌ناپذیری سوق می‌کند. تداوم بن بست و خطر ناامنی در این کشور و تبعات منطقه‌ای، مشوق جامعه جهانی به دخالت در سوریه است. اما شکاف در شورای امنیت سازمان ملل واکنش سریع و موثر را با دشواری مواجه ساخته است.

در مجموع، این عامل در کنار عناصری چون عدم توازن تسلیحاتی بین حکومت سوریه و مخالفان و فقدان انسجام در جنش اعتراضی، جشم‌اندازی را ترسیم می‌کند که احتمال یافتن راه‌حلی کوتاه مدت برای بحران سوریه در آن دیده نمی‌شود. گویا سرنوشت سوریه در منازعه و نا آرامی بلند مدت تعیین خواهد شد. همچنین شبح فروپاشی و تجزیه اعلام نشده نیز بر سر سوریه قرار دارد.