شاتل فضایی چلنجر دومین شاتلی بود که آوریل ۱۹۸۳ به فضا رسید. طی سه سال خدمت این فضانورد ۹ ماموریت عمده فضایی را تکمیل کرد. چلنجر فضاپیمایی بود که نخستین زن فضانورد آمریکایی و نخستین فضانورد سیاه را با خود به فضا برده بود.
«چلنجر» در دهمین ماموریت خود در ۲۸ ژانویه ۱۹۸۶ (هشتم بهمن ۱۳۶۴) تنها ۷۳ ثانیه پس از پرتاب آتش گرفت و هفت خدمه فضانورد کشته شدند.
۲۸ ژانویه سی و پنجمین سالگرد فاجعه چلنجر است.
فاجعه چلنجر غیر قابل پیش‌بینی نبود، در حقیقت ۵ نفر از مهندسان ناسا (سازمان هوا و فضانوردی آمریکا) سعی کرده بودند که مانع پرتاب چلنجر شوند، اما مدیران ناسا به نظر آنها توجهی نکردند.
دو نفر از این مهندسان ( به صورت ناشناس) سه هفته بعد از این فاجعه که آن روزها به «انفجار چلنجر» معروف بود، با رادیوی ملی آمریکا تماس می‌گیرند و غرق در اندوه و اشک روایت خود را از اختلافات پیش از پرتاب فضانورد و دلیل فاجعه چلنجر می‌گویند.
دلیل ساده بود: عایق لاستیکی بر روی یکی از بخش‌های شاتل در دمای پایین کاملا قادر به آب بندی نبودند و نشت می‌کردند. مدیران ناسا که برای پرتاب و آغاز ماموریت تحت فشار بودند هشدار این مهندسان را نادیده می‌گیرند.
باب ابلینگ ۵ سال پیش و در سن ۸۹ سالگی در گذشت، اما پیش از مرگ در آخرین مصاحبه خود تصمیم گرفت هویتش را افشا کند و گفت: « اگر به حرف من گوش می‌کردند و صبر می‌کردند ، نتیجه کاملا متفاوت بود.»
هنوز روشن نیست که چرا ناسا تا این اندازه مایل به پرتاب بدون تاخیر فضاپیما بوده اما آنچه می‌دانیم این است که سال ۱۹۸۶ ناسا برنامه‌های متعددی فضایی در دستور کار خود داشته و می‌خواسته به دنیا نشان دهد که مرتب و طبق برنامه عمل می‌کند، همچنین رونالد ریگان (رییس جمهور وقت) نیز قرار بوده همان شب سخنرانی «وضعیت کشور» خود را در کنگره انجام دهد و بردن نام چلنجر و ستایش پروژه در متن سخنرانی بوده است.
دلیل هر چه بوده به گفته ابلینگ ارزش ریسک کردن را نداشته است.
ابلینگ کمی بعد غرق در افسردگی و احساس گناه که چرا کار بیشتری نکرده پیش از موعد بازنشسته می شود.
مهندس دیگری که منبع ناشناس رادیوی ملی آمریکا بود راجر بویسجولی نام داشت، که تا زمان مرگش و انتشار خبر آن در فوریه ۲۰۱۲ هویتش ناشناس ماند. بویسجلی نیز مانند ابلینگ با قاطعیت فاجعه چلنجر را پیش‌بینی کرده بود.
فضانوردان دوست‌داشتنی
از میان ۷ نفر خدمه چلنجر بیشترین توجه‌ها معطوف به کریستا مک آلیف بود، معلمی از نیوهمپشایر که نخستین غیر نظامی بود که به فضا می‌رفت . خانم مک‌الیف پس از بردن رقابت پروژه معلم در فضا از میان ۱۱ هزار داوطلب توانست جای خود را به عنوان فضانورد پس از ۶ ماه دوره آموزشی در میان خدمه چلنجر باز کند. کریستا مادری ۳۷ ساله بود و دو فرزند داشت. او سابقه ۱۵ سال تدریس دبیرستان در دروس مطالعات اجتماعی و انگلیسی را داشت. میراث او برای طرفدارانش کنجکاوی، خوش‌بینی و وقار باقی‌ماند.
الیسون اونیزوکا نخستین آمریکایی آسیایی تبار ( با اصالت ژاپنی) بود که با چلنجر به فضا می‌رفت. اونیزوکا مهندس و ارتشی بود.
رونالد مک نیر دومین فضانورد آمریکایی آفریقایی تبار نیز از مسافران چلنجر بود. او در خانواده‌ای فقیر در حاشیه کارولینای جنوبی بزرگ شده بود. رونالد در سن ۹ سالگی برای امانت گرفتن کتاب به کتابخانه رفته بود اما کتابدار نژادپرست به پلیس زنگ زده بود تا او را بیرون کند، مک نیر کودکی بود که با حقوق خود آشنا بود ، ایستاد و با کتاب از کتابخانه خارج شد. سال‌ها بعد مک نیر از دانشگاه ام ای تی با درجه دکترای فیزیک فارغ التحصیل شد و به ناسا پیوست. او کمربند سیاه کاراته داشت و ساکسیفون می‌نواخت و سال ۱۹۸۴ در نخستین سفرفضایی‌اش اولین کسی بود که در فضا موسیقی نواخت.
جودیت رسنیک، ۲۸ ساله، دیگر زن فضانورد چلنجر، دکترای مهندسی الکترونیک از دانشگاه مریلند داشت. او برای فضانورد شدن ۵ سال آموزش دیده بود. او شخصیتی پرجنب و جوش و موهایی مجعد داشت. سال ۱۹۸۴ در نخستین سفر فضایی خود با دیسکاوری نخستین زن یهودی و نخستین آمریکایی یهودی بود که از مدار زمین خارج شد.
سرهنگ دوم فرانسیس ریچارد اسکوبی فرمانده خدمه چلنجر بود. او سابقه‌ای درخشان در نیروی هوایی و ناسا داشت و در جنگ ویتنام هم خدمت کرده بود.
گرگوری جارویس نیز علاوه بر کار در زمینه ماهواره‌ها و بخش فضایی ناسا سابقه خدمت در نیروی هوایی آمریکا در جنگ ویتنام را داشت.
مایکل اسمیت هم خلبان و کهنه سرباز جنگ ویتنام بود که بیش از یک دهه سابقه کار در ناسا را داشت. اسمیت پدر سه فرزند بود.
انفجار چلنجر
هرچند از آنچه بر سر چلنجر‌آمد با عنوان انفجار یاد می‌شود، اما از نظر تکنیکی چلنجر در واقع منفجر نشد، فضاپیما در میان ابری از آتش تنها ۷۳ ثانیه پس از برخاستن از زمین در ارتفاع ۴۶ هزار پایی ( ۱۴ هزار متری) زمین گرفتار شد. آنچه در تصویرها از دور به نظر می‌آمد به شکل انفجار بود ورسانه‌ها و حتی ناسا ( در ابتدا) این واقعه را انفجار نامیدند. اما بعدا مشخص شد که انفجار یا ترکیدنی صورت نگرفته. یکی از عایق‌ها در دمای بسیار سرد درست عمل نمی‌کند و گاز داغ شروع به نشت کرده و در نهایت محفظه سوخت در هم می‌شکند و سیلی از اکسیژن مایع و هیدروژن گویی از آتش را پدید می‌آورد. چیزی که به چشم انفجار آمد و به انفجار هم شهرت یافت.
دقایق پایانی فضانوردان
خدمه شاتل چلنجر ناگهان نمردند. پس از در هم شکستن محفظه سوخت، چلنجر برای مدتی سالم بود و همچنان حرکت می‌کرد، اما نیروهای قدرتمند آیرودینامیک ، سبب متلاشی شدن مدار پیما (بدنه اصلی شاتل فضایی) شد. قطعاتی از چلنجر، از جمله کابین خدمه، پیش از سقوط، به کره زمین ( اقیانوس اطلس) به ارتفاع ۶۵ هزار پایی رسیدند. احتمال داده می‌شود که خدمه چلنجر تا زمان در هم شکستن شاتل زنده بودند اما به دلیل کاهش فشار کابین از هوش رفته و در نهایت به دلیل کمبود اکسیژن به سرعت مرده‌اند.
پس از آن طرف کمتر از ۳ دقیقه کابین با سطح آب برخورد می‌کند، هیچ وقت روشن نشد که آیا فضانوردان در دقایق پایانی و پیش از مرگ دوباره به هوش آمدند یا نه.
پخش زنده یک فاجعه
بر خلاف تصور، تعداد زیادی فاجعه چلنجر را زنده از تلویزیون ندیدند. اما صحنه انفجار بارها آن زمان از تلویزیون‌ها پخش شد و میلیون‌ها نفر برای ۷ فضانورد جوان اشک ریختند. زمان وقوع فاجعه چلنجر ۱۱:۳۹ دقیقه صبح سه‌شنبه به وقت شرق آمریکا بود، زمانی که اغلب مردم سر کار یا مدرسه بودند. شبکه خبری سی‌ان‌ان پرتاب چلنجر به فضا را به طور مستقیم پخش می‌کرد. اما ۳۵ سال پیش افراد کمی ماهواره داشتند و تلویزیون‌های کابلی هم چندان باب نبود. به دلیل این که خانم مک‌الیف معلم مدرسه بود برخی از مدارس تلویزیون‌هایشان را روشن کردند، برای آن دسته از بچه مدرسه‌‌‌هایی که پرتاب و سقوط چلنجر را مستقیم دیدند و اینک بزرگسالانی ۴۰ یا ۵۰ ساله هستند، فاجعه چلنجر واقعه‌ای محوری در زندگی شان باقی‌ماند.
بازپخش از شبکه خبری ان‌بی‌سی:
مظنون همیشگی: کاخ سفید؟
پس از این فاجعه بسیاری انگشت اتهام را به سوی کاخ سفید نشانه رفتند. گفته می شد که ریگان ( رئیس جمهور وقت برای آن که در سخنرانی خود در کنگره اعتبار فضایی برای خود بخرد به ناسا فشار آورده تا پرتاب را روز ۲۸ ژانویه انجام دهد.
اما حقیقت این است که هیچگاه نه شواهدی برای این فشار مشاهده شد و نه تاریخ‌دانان این گمان را تایید کردند.
ریگان پس از سقوط چلنجر سخنرانی خود را در کنگره لغو کرد و به جایش از کاخ سفید با مردم درباره چلنجر سخن گفت.
او در سخنرانی ۶۵۰ کلمه‌ای درخشانش، خطاب به بچه مدرسه‌های امریکایی که دل شکسته و به طور زنده شاهد مردن فضانوردان محبوب‌شان بودند، گفت:
«می‌دانم که فهمیدنش دشوار است، اما بعضی‌وقت چیزهایی دردآور مانند این اتفاق می‌افتد. این بخشی از پروسه جهان‌پژوهی و اکتشاف است. این بخشی از ریسک کردن و گسترش افق انسانی است. آینده به ترسوها تعلق ندارد، بلکه متعلق به شجاعان است. خدمه چلنجر ما را به سمت آینده سوق دادند، و ما آنها را دنبال می‌کنیم»
فرجام شاتل
بیش از یک دهه طول کشید تا در نهایت دو قطعه بزرگ از فضاپیما با موج دریا به ساحل آمد. در نخستین روزهای پس از این فاجعه، صدها کیلو آهن از چلنجر از درون دریا خارج شد. مارس ۱۹۸۶، بقایای فضانوردان از میان آنچه از کابین خدمه مانده بود بیرون آورده شد. ۲۰ مارس ۱۹۸۶ خاکستر بقایای ۷ فضانورد در قطعه ۴۶ گورستان آرلینگتون به خاک سپرده شدند.
سر مقاله ای در نشریهء نیشن The Nation
۸ فوریه ۱۹۸۶, اشاره دارد به نقش مسابقهء تسلیحاتی آن زمان آمریکا با شوروی, و سیستم دفاعی “جنگ ستاره ها”, در این تراژدی.
In an editorial titled “The Flight That Failed” (February 8, 1986), The Nation argued that the catastrophic Challenger accident pointed to the dimwittedness of President Ronald Reagan’s so-called Strategic Defense Initiative, which would have brought the suicidal-homicidal logic of the arms race into extra-terrestrial space itself.
– – – – – – – – – – – – –
That flash you saw on the television screen last Tuesday was a metaphor with many meanings: loss of innocence, heroic sacrifice, national tragedy. The fire and smoke and trailing debris composed a searing electronic icon that will stay in the mind’s eye of everyone now old enough to focus on the picture….
As the trauma diminishes in the weeks ahead, another meaning will emerge from the doomsday events. The explosion that consumed Challenger should also reignite the controversy over the Star Wars nuclear defense system. President Reagan and the hi-tech freaks and hacks who are pushing the program have almost convinced the “opinion leaders” in America that it is logically possible and mechanically feasible to laser and pulse our way into nuclear primacy and national security. But any schoolkid in New Hampshire can now see that with a misfire rate no worse than the shuttle’s, the Strategic Defense Initiative would be a dud or, worse, an engine of national suicide….
Both Star Wars and the manned shuttle program are major military projects, lucrative corporate boondoggles and serious efforts in public relations and self-promotion for NASA. The tragedy is that it cost seven lives to reveal the scam.
هوشنگ / 28 January 2021