آژانس فضایی اروپا – سال ۲۰۱۲ میلادی، گرچه به لحاظ تحولات اقلیمی و الگوهای گرمایش جهانی، سال ناخوشایندی بود و پایان گرم‌ترین دهه از سیاره‌مان را طی یکصد و پنجاه سال گذشته رقم زد، اما به لحاظ تحولاتی که در الگوی نوسانات اخیر تراکم ازون ایجاد شد، سال به‌نسبت نویدبخشی بود.
طبق مشاهدات ماهواره‌ای، «حفره»ای که چندسالی‌ست در لایه ازون و بر فراز جنوبگان پدید آمده، در سال گذشته به کم‌ترین مساحت خود طی ده سال گذشته رسید. مشاهدات بلندمدت ماهواره‌ای نیز حکایت از این دارند که پیمان‌های منع گسترش CFCها و حفظ لایه ازون – درست برعکس معاهداتی که تاکنون برای مقابله با گرمایش جهانی امضاء شده – جواب‌شان را خوب پس داده‌اند و این لایه در شُرف احیاست.
این داده‌ها را حسگر ازون‌سنج مستقر بر ماهواره اروپایی MetOp جمع‌آوری کرده و در حال حاضر هم با دیده‌بانی مستمر از نوسانات این لایه، پا جای پای ماهواره‌های ERS-2 و Envisat نهاده که مشاهدات به‌نسبت تلخ‌تری از این واقعه را به زمین مخابره می‌کردند. پیشینه این حفره، که در ماه‌های بهار جنوبگان – از سپتامبر تا نوامبر – ایجاد می‌شود و تراکم گاز ازون را تا حدود ۷۰ درصد کاهش می‌دهد، به دهه ۱۹۸۰ میلادی برمی‌گردد. این پدیده، به‌علت بادهای پرارتفاع و جریانات پیچشی سریعی که در هوای سرد آسمان جنوبگان حکمفرماست، اغلب گریبان قطب جنوب زمین را می‌گیرد. در چنین شرایطی‌ست که ترکیبات مصنوعی کلوروفلوئورکربن – یا همان CFC – تأثیر شدیدتری بر مولکول‌های ازون دارد و راه به ظهور این حفره می‌برَد. نیمکره شمالی زمین، از بابت پوشش ناهموار و کوهستانی‌ترش، اجازه تشکیل بادهای قویِ پیراقطبی و لذا تشکیل حفره‌ای مشابه با جنوبگان را نمی‌دهد.
تحولات حفره ازون (آبی‌رنگ) از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۲
افت تراکم گاز ازون در نیمکره جنوبی بدین‌معناست که ساکنین آن منطقه مستعد دریافت حجم بیشتری از پرتوهای مهلک فرابنفش‌اند. اما خوشبختانه معاهدات جهانی ِ ناظر به این معضل – خصوصاً پروتکل مونترآل – مانع از رشد افسارگسیخته CFCها شده‌اند و روند ضعف ازون، از اواسط دهه ۱۹۹۰ رو به کاهش گذاشته است. البته دوام بالای این ترکیبات شیمیایی، احتمال احیای کامل این لایه را تا اواسط قرن حاضر به تعویق انداخته است.
تحول لایه ازون، تابعی از ترکیبات شیمیایی و تحرکات جوی، از قبیل الگوی بادها و دماست. اگر اوضاع جوی دستخوش تغییرات شدیدی بشود، امکان دارد اوضاع ازون هم یا رو به وخامت بگذارد – شبیه اتفاقی که در بهار ۲۰۱۱ بر فراز شمالگان رخ داد – و یا مثل سال گذشته رو به بهبود.
دانشمندان به‌منظور درک بهتر این فرآیندهای پیچیده، از داده‌های بلندمدت حاصل از مشاهدات پیگیر، و همچنین نتایج شبیه‌سازی‌های مبتنی بر مدل‌های پیچیده جوی استفاده می‌کنند. گرچه سابقه این مشاهدات به چندین دهه پیش برمی‌گردد، اما ترکیب کردن‌شان به نحوی که اطلاعاتی یکدست و قابل ارزیابی را فراهم آورد، کار دشواری‌ست. سازمان فضایی اروپا، اِسا، با تنسیق هرچه‌بهتر این مشاهدات، اقدام به رصد تحولات بلندمدت ازون کرده و دانشمندان هم به کمک همین داده‌ها، قادر به ارزیابی بهتری از زمان احیای این لایه، و بالاخص امحای این حفره هستند.
طبق مدل‌سازی‌های فعلی، حفره ازون طی سالیان آینده به احتمالِ زیاد احیاء خواهد شد و تا چندین دهه‌ی آتی به کل از فراز جنوبگان رخت برخواهد بست.
منبع: ESA
توضیحات تصاویر:
۱ – طرحی از حفره ازون بر فراز جنوبگان در ۳۱ مارس ۲۰۱۱، طبق مشاهدات ماهواره Envisat / ESA
۲ – تحولات حفره ازون (آبی‌رنگ) از سال ۱۹۹۶ (بالا چپ) تا ۲۰۱۲ / ESA