علی‌رغم آنکه بحران فراگیری جهانی ویروس جدید کرونا در ماههای اخیر به طور میانگین باعث کاهش قابل توجه آلاینده‌ها در بسیاری از کلان شهرهای جهان شد، آلودگی هوا هنوز یکی از مهمترین بحران‌های کلان شهرها است. در تهران حتی همین کاهش آلودگی هم رخ نداد.
نوع و میزان آلاینده‌های هوا در تعیین خسارت‌های ناشی از این الاینده‌ها در بعدهای مختلف نقش دارند: از تاثیر بر سلامت افراد در گروههای سنی متفاوت گرفته تا ایجاد بارش‌های اسیدی و آلوده و آسیب رساندن به گیاهان و خاک و آب‌های جاری و یا تاثیر مستقیم بر افزایش و تسریع میانگین دما. بدین ترتیب، بار اقتصادی تحمیلی در حوزه‌های مختلف بر سیستمهای حمل و نقل و پرواز و خدمات درمانی و غیره می‌تواند از منظر اقتصادی هم بسیار قابل اهمیت باشد.
داده‌های جمع آوری شده توسط آژانس محیط زیست اتحادیه اروپا (EEA) موارد متعددی از کاهش قابل توجه در غلظت آلاینده‌های جوی – به ویژه ترکیبات مونوکسید و دی اکسید نیتروژن (NO۲) را تأیید می‌کند، که عمدتا به دلیل کاهش ترافیک، ساعات کار کارخانه ها و حمل و نقل با وسایل سنگین و موارد شبیه این اتفاق افتاد. گزارش‌های گرین پیس (صلح سبز) هم نشان می‌دهد میزان آلاینده ها با قطر کمتر از نیم میکروگرم نیز کاهش معناداری داشته است. حتی در کشورهایی مانند هند و چین که معمولا شهرهای پرجمعیت آن اغلب درشاخص آلودگی هوا در صدر لیست شهرهای جهان هستند برای نخستین بار توانستند آسمان آبی یا قله‌های پنهان در ابر دائم آلاینده را ببینند.
در ایران اما در سال ۹۸ و ۹۹ مستقل از بحران اپیدمی کرونا که همچنان هم درگیر آن است وضعیت آلودگی هوا به مراتب بدتر شده است. به آن معنی که نه تنها تعداد روزهای آلوده خطرناک و خطرناک برای گروههای حساس افزایش یافت که میزان آلودگی‌های و مقدارآن نیز در برخی آلاینده‌ها به شدت افزایش یافت.
مرکز ترافیک و حمل و نقل تهران اعلام کرد که مقایسه آماری اعداد روزهای پاک در بهار ۹۸ و۹۹ نشان می‌دهد حتی شروع بهار امسال هوا به پاکی سال گذشته نبوده. نه روز در شرایط پاک وشش روز در وضع سالم برای دو هفته نخست بهار امسال در حالیکه در مدت مشابه سال قبل چهارده روز هوای پاک ثبت شده است و یک روز سالم یا قابل قبول.
تحقیقاتی در مرکز ترافیک تهران نشان می‌دهد که بخش مهمی از منابع الودگی ثابت در استان تهران ثابت است و حتی جانمایی مناسبی نیزباتوجه به فاصله از مراکز مسکونی نشده است. همینطور به نقل از مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران نقش مهمتری را باید برای آلوده کنندگی انواع خودروهای دیزلی در نظر گرفت.
در واقع آلودگی هوا هرساله بدتر میشود. در سال ۹۷، در شش ماه نخست سال، ۲۶ روز ناسالم برای گروههای حساس داشته ایم، در حالی که در همین بازه زمانی در سال ۹۸ تعداد روزهای ناسالم برای گروههای حساس به ۳۳ روز رسید.
ازن و خودروسازی غیرمسئول
آلاینده ازن از واکنش دادن اکسیدهای نیتروژن (NOx) و ترکیبات آلی فرار در برابر نور خورشید تولید میشود. به همین دلیل هم روزهای آفتابی احتمال پایش ازن در هوا بعنوان یک آلاینده بسیار بیشتر است. منبع اصلی آلاینده ازن از واکنش آلاینده حاصل از دود خودروها ،نیروگاه‌ها و کارخانه‌های شیمیایی و صنایع معدنی در برابر نور خورشید تولید میشود. مطالعات آلاینده ها در اروپا نشان می‌دهد افزایش مقدار بسیار کم ازون روزانه نیز می‌تواند درصد مرگ بیماران قلبی و ریوی را افزایش دهد.
۴۰% ازن توسط حلق و بینی جذب میشود و ۶۰ % آن حتی تا عمق ریه نفوذ می‌کند. تصویرهای ماهواره‌ای نشان می‌دهند که در تهران علی‌رغم کاهش ترافیک با توجه به تعطیلات نوروز و همینطور کاهش رفت و آمد و کارهای تولید کارگاه‌های صنعتی جاشیه شهر تهران میزان ازن همچنان مقدار بالایی بوده است .
مقایسه نشان می‌دهد که این آلاینده در کلان‌شهرهای صنعتی دیگر جهان چطور با فراگیری جهانی کرونا کاهش یافته است. اما در تهران مقدار آن همچنان بالا بوده است. ازن یک آلاینده ثانویه است. یکی از مهمترین تفاوت‌های آلاینده‌های تولید شده از سوخت استاندارد یورو ۴ با یورو ۵ را میتوان در میزان انتشارهمین آلاینده دانست.
در حالیکه در اسفند ماه ۹۸ معاون نظارت بر اجرای استاندارد سازمان ملی استاندارد ایران تاکید کرده بود فرصت خودروسازان برای تولید خودرو یورو ۴ تمدید نشده است تنها در یک مورد در نخستین هفته مرداد ماه ۹۹ معاون اول رییس جمهور صدور پلاک برای بیش از ۵ هزار خودرو یورو ۴ و افزودن آن به ناوگان تاکسیرانی را امضا کرد. تولید خودروهای استاندار یورو ۵ به خاطر منفعت‌طلبی شرکتهای تولید کننده خودرو و پاسخگو نبودن آنها و البته نبودن بازار رقابت علی‌رغم مصوبه رسمی هیئت دولت یکسال به تاخیر افتاد و هنوز نیز به شکل کامل اجرایی نشده است.
رییس سازمان محیط زیست در تیر ماه امسال طی مصاحبه‌ای با روزنامه ایسنا گفت :
«تقریبا بیش از ۷۵ % بنزین کشور مطابق با استانداردهای یورو ۴ و ۱۵ % آن بر اساس استاندارد یورو ۵ تولید میشود. در سال‌های گذشته حتی نمی‌توان گفت که استاندارد سوخت، یورو ۳ بود چرا که متوسط آلایندگی گوگرد در بنزین بیشتر از ۱۲۰PPM و متوسط آن در گازوییل بیشتر از ۹۰۰PPM گزارش شده بود.»
- بیشتر بخوانید: دولت و آلودگی هوا: به بهانه تحریم‌ها «خفه می‌کنیم»
مازوت مصرفی در نیروگاه‌ها و کارخانه‌ها
موضوع مهم دیگر در آلاینده ها مسئله سوخت نیروگاه‌های ایران در سال‌های اخیراست. به گزارش وزارت نفت، تحریم‌ها مسئله‌ای اساسی در مدیریت مصرف و انبار و فروش مازوت در ایران به وجود آورده است. مشکلی که مسئولین گمان کردند با مصرف مازوت بعنوان سوخت نیروگاه‌ها آن را برطرف کنند.
نفت کوره و یا مازوت یکی از هیدروکربن‌های نفتی است، از مشتقات نفت خام که در پالایشگاه تولید میشود. این ماده در کارخانه‌ها و نیروگاه‌ها و حتی برای به حرکت درآوردن موتور کشتی‌ها و ماشین‌های سنگین به عنوان سوخت مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ایران در اوایل دهه ۹۰ توسط وزارت نفت اعلام شد که وزارت نفت بر اساس الگوی سیاست‌های اصلاح انرژی متعهد است تولید مازوت در پالایشگاه‌های نفت را تا یک دهه به حداقل ۱۰% کاهش دهد.
امروز اما بعد از گذشت حدود ده سال وزارت نفت اعلام می‌کند که پالایشگاه‌ها در ایران ۲۵% مازوت تولید می‌کنند که قابل فروش هم نیست و به اجبار در نیروگاه‌های تولید برق به‌عنوان سوخت مورد استفاده قرار می‌گیرد. به این ترتیب لیست بلندی از کارخانه‌ها و نیروگاه‌ها وجود دارند که به شکل رسمی و اعلام شده و یا در اثر پایش آلاینده ها مشخص شده است، از این سوخت استفاده می‌کنند.
مازوت به شدت آلاینده است و اغلب در فصل پاییز که مصرف بالا می‌رود به‌عنوان سوخت در نیروگاه‌ها مصرف میشود . فصلی که وارونگی هوا در آن خود می‌تواند در کلان شهرهایی مانند تهران و تبریز و اصفهان و مشهد بسیار آلاینده باشد. امروز اما از نکا تا تبریز مازوت را در نیروگاه‌ها می‌سوزانند. مازوت تولید گاز دی اکسید گوگرد و گاز ترشِ سولفید هیدروژن می‌کند که آلاینده‌هایی به شدت ماندگارهستند.
نمودار زیر نشان می‌دهد که میزان مصرف سوختی مانند گازوئیل و مازوت چطور در طول فصل‌های مختلف سال ۹۸ نسبت به ۹۷ افزایش یافته است. نکته مهمتر انکه فرم ارائه اعداد در نمودارهای زمستان و پاییز (که میزان مصرف به مراتب افزایش می‌یابد) نیزتغییر کرده است تا افزایش آن کمتر به نظر مخاطب بیاید.
اما گرد و خاک و طوفان‌های ریزگرد هم در ماههای اخیر درشهرهایی مانند بم و زابل توانست مشکلات جدی تنفسی برای شهروندانی ایجاد کند که این روزها درگیر جدال با بیماری کووید ۱۹ نیز هستند.
شهرهایی هم مانند بانه در بخشهایی از زاگرس هفته ها با آلاینده هایی که اندازه قطر آنها کمتر از ۲,۵ میکرون است درگیر بودند و هرچند هیچ توضیحی در مورد دلیل ان به شکل رسمی منتشر نشده اما با توجه به اینکه یکی از منابع تولید کننده این نوع گروه آلاینده ها سوزاندن مزارع و آتش سوزی جنگل‌ها هست میتوان آن را به آتش‌سوزی‌های گستره این ماه‌ها درجنگل‌های زاگرس و جهت باد دراواخر بهارو ماه نخست تابستان نسبت داد.
این مجموعه‌ای از آلاینده‌هاست که خود سیستم مدیریتی نقش مهمی در تولید آن دارد و با توجه به تصمیمات اعلام شده در حوزه انرژی و تولید خودرو امیدی به تغییر آن تا پایان سال جاری نیز وجود نخواهد داشت.