بیژن روحانی – پنجاه سال پیش، انتشار کتابی در خصوص خطرات زیست محیطی، پایه‌های جنبش مدرن حفاظت از محیط زیست را تحکیم کرد. راشل کارسون، بانوی پژوهشگر آمریکایی که تحقیقات مهمی در خصوص دریاها و اقیانوس‌ها انجام داده بود، توانست با انتشار کتاب «بهار خاموش»، نه تنها توجه متخصصان بلکه توجه طیف وسیعی از مردم را به آلوده‌شدن بیش از پیش محیط زیست توسط دنیای مدرن و صنعتی جلب کند. امسال پنجاهمین سالگرد انتشار این کتاب مهم و بنیادین توسط نهادهای مختلفی از جمله سازمان یونسکو و اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت گرامی‌ داشته شده است.

«بهار خاموش» ابتدا به صورت مقالاتی پی در پی در مجله نیویورکر به چاپ می‌رسید و در اواخر سال ۱۹۶۲ سرانجام به صورت کتاب منتشر شد. به هنگام انتشار این کتاب، راشل کارسون به عنوان یک نویسنده و پژوهشگر در حوزه طبیعت و به خصوص علوم دریایی، فردی کاملا شناخته شده بود. کتاب در زمان انتشار خود با سرعت به یکی از کتاب‌های بسیار فروش تبدیل شد و درهمان زمان در فهرست پرفروش‌ترین‌های نشریاتی مانند نیویورک تایمز قرار گرفت. بهار خاموش پس از آن بارها و بارها تجدید چاپ شد و اکنون به عنوان یکی از مهم‌ترین کتاب‌های غیرداستانی در سده بیستم شناخته ‌می‌شود. این کتاب توسط عبدالحسین وهاب‌ زاده و همکاران به فارسی نیز ترجمه شده است.

آفت‌کش‌های ضد طبیعت

در «بهار خاموش» کارسون در خصوص تاثیر آفت‌کش‌های شیمیایی بر محیط و جاندران و به خصوص بر پرندگان تحقیقات مهمی را منتشر می‌کند و همچنین به بحث در مورد تاثیرات زیان بار آن‌ها بر انسان می‌پردازد. او بسیاری از صنایع شیمیایی بزرگ را متهم کرد که به عمد افکار عمومی را گمراه کرده و به جای سخن گفتن از مضرات این محصولات به تبلیغ فواید آن پرداخته‌اند. این کتاب یکی از عوامل مهم ممنوع شدن استفاده از سم شیمیایی د.د.ت بود.

در «بهار خاموش» کارسون در خصوص تاثیر آفت‌کش‌های شیمیایی بر محیط و جاندران و به خصوص بر پرندگان تحقیقات مهمی را منتشر می‌کند و همچنین به بحث در مورد تاثیرات زیان بار آن‌ها بر انسان می‌پردازد. او بسیاری از صنایع شیمیایی بزرگ را متهم کرد که به عمد افکار عمومی را گمراه کرده و به جای سخن گفتن از مضرات این محصولات به تبلیغ فواید آن پرداخته‌اند. این کتاب یکی از عوامل مهم ممنوع شدن استفاده از سم شیمیایی د.د.ت بود.

راشل کارسون متولد ۱۹۰۷ در پنسیلوانیا بود و کار خود را به عنوان زیست‌شناس دریایی آغاز کرد. اما در دهه پنجاه با نوشتن و انتشار کتاب‌های علمی به شهرت رسید. از دیگر آثار او می‌توان به «دریای اطراف ما»، «لبه دریا»، و همچنین «زیر دریاـباد» اشاره کرد.

آثار راشل کارسون درست در زمانی منتشر شدند که از یک سو، بسیاری از جوامع از پیشرفت‌های صنعتی و اقتصادی خود شادمان بودند و از سوی دیگر منابع طبیعی را پایان ناپذیر می‌پنداشتند. شاید امروز باورش برای ما دشوار باشد، اما تا همین پنجاه سال پیش، این اعتقاد که فعالیت‌های ما به طور جبران‌ناپذیری طبیعت را نابود می‌کند در بین عموم جایگاهی نداشت. در حقیقت توجه به محیط پیرامون و طبیعت و لزوم حفاظت از آن شاید آخرین چیزی بود که در برنامه‌های اقتصادی و توسعه و همچنین در نظر عموم مردم می‌بایست به آن توجه شود. طبیعت تنها برای سود رساندن به انسان در نظر گرفته می‌شد و می‌بایست به هر وسیله‌ای از آن استفاده شود. اما کتاب‌های کارسون توانست درستی این گزاره را در ذهن بسیاری از مخاطبان خود به چالش بکشد و به آن‌ها آسیب‌پذیر بودن طبیعت و نقش انسان در ویرانی آن را یادآوری کند. این یادآوری در پنجاه سال پیش، تحول مهمی بود.

زبان ساده و فراگیر

راشل کارسون سهم بزرگی در رشد روزنامه‌نگاری زیست محیطی نیز دارد. او زمانی که در سازمان شیلات آمریکا کار می‌کرد، متن برنامه‌های رادیویی شیلات را تهیه می‌کرد. این برنامه‌های آموزشی که با نام «عاشقانه‌های زیر آب» تهیه می‌شد اطلاعاتی در خصوص حیات در اقیانوس‌‌ها و دریاها را ارائه می‌کرد. تا پیش از آن‌که کتاب او به صورت مقالات دنباله‌دار در نیویورکر منتشر شود، شاید کمتر نشریه‌ای در جهان ستون و جایگاه ویژه‌ای را به مباحث حفاظت از محیط زیست اختصاص داده بود. او گرچه برای طرح کتابش شخصا تحقیقات علمی و مفصل انجام داده بود، اما کتاب را به زبانی روان و شیوا برای مخطاب عام نوشت.

انتقادات علیه نویسنده کتاب

با این حال کتاب‌ها و آثار کارسون با انتقاداتی در زمان خود نیز رو به رو بوده است.

سنگین‌ترین حملات علیه راشل کارسون توسط صنایع شیمیایی صورت گرفت. حملاتی که در آن طعنه‌ها و ریشخندهای جنسیتی نیز دیده می‌شد. این که یک زن دانشمند توانسته باشد چنین کتاب پرفروش و تاثیر‌گذاری منتشر کند که به ممنوعیت استفاده از برخی آفت‌کش‌ها بینجامد، مورد قبول بسیاری نبود. از همین رو بسیاری از حملات بیشتر متوجه شخص نویسنده شد و در فضای دهه شصت آمریکا، برخی منتقدان به او برچسب کمونیست بودن زدند.

برخی دانشمندان در آن زمان او را متهم کردند که با عقایدش می‌خواهد جامعه انسانی را به «دوران تاریک» قرون وسطا باز‌گرداند. برخی دیگر نیز معتقدند او گرچه در خصوص مضرات استفاده از سموم شیمیایی و به خصوص د.د.ت قلم‌فرسایی کرده، اما به این پرسش پاسخ نداده است که استفاده نکردن از این آفت‌کش‌ها چه آسیب‌های بیشتری را ممکن است به انسان وارد کند.

اما سنگین‌ترین حملات علیه او توسط صنایع شیمیایی صورت گرفت. حملاتی که در آن طعنه‌ها و ریشخندهای جنسیتی نیز دیده می‌شد. این که یک زن دانشمند توانسته باشد چنین کتاب پرفروش و تاثیر‌گذاری منتشر کند که به ممنوعیت استفاده از برخی آفت‌کش‌ها بینجامد، مورد قبول بسیاری نبود. از همین رو بسیاری از حملات بیشتر متوجه شخص نویسنده شد و در فضای دهه شصت آمریکا، برخی منتقدان به او برچسب کمونیست بودن زدند. نتیجه بحث‌های پرشوری که در آن زمان به راه افتاد این شد که مسائل مربوط به حفاظت از محیط زیست برای نخستین بار در سنای آمریکا مطرح شد.

راشل کارسون پس از آن به نمادی برای جنبش نوپای حفاظت از محیط زیست تبدیل شد و به خصوص از سوی بسیاری از فعالان زن مورد ستایش قرار گرفت. بحث محوری کارسون آن بود که انسان تنها بخشی از طبیعت است و مالک آن نیست و مسئولیت بزرگی در قبال حفاظت از محیط زیست دارد. بحثی که درک و به کار بستن آن امروز نیز برای تمام جوامع انسانی حیاتی است.