بیژن روحانی – محوطه سیلک در کاشان با قدمت بیش از هفت هزار سال اکنون ممکن است بخشی از حریم حفاظتی خود را از دست بدهد و در بخش‌های دیگر نیز شاهد سربرآوردن ساختمان‌های نوساز و مرتفع باشد.
در پی درخواست شهرداری کاشان برای تجدید نظر در وسعت و مقررات حریم حفاظتی این اثر باستانی، سازمان میراث فرهنگی اعلام کرده است تحقیقاتی میدانی برای تجدید نظر و بازنگری در این محدوده انجام می‌شود. شهرداری این شهر معتقد است با انجام برخی اصلاحات در حریم حفاظتی تپه سیلک و فروش تراکم ساختمانی، می‌توان از درآمد آن برای حفاظت بهتر از عرصه آن محوطه باستانی استفاده کرد. با این‌حال باستان‌شناسانی که پیش‌تر در این محوطه کاوش‌های باستانی انجام داده‌اند معتقدند حریمهای حفاظتی سیلک در گذشته با دقت مشخص شده است و اکنون کاستن از آن به معنای دست‌اندازی به این محوطه است.
اهمیت تاریخی سیلک
تمدن سیلک (Sialk) یکی از کهن‌ترین تمدن‌های فلات مرکزی ایران است که در منطقه فین کاشان قرار گرفته. سیلک در حدود ۸۰ سال پیش و توسط رومن گیرشمن، باستان‌شناس فرانسوی، مورد شناسایی و سپس کاوش‌های باستان‌شناسی قرار گرفت. در دهه ۸۰ خورشیدی و پس از سال‌ها وقفه در مطالعات، صادق ملک شهمیرزادی، استاد باستان‌شناسی در ایران، چندین فصل کاوش جدید در این منطقه انجام داد که اطلاعات ارزشمند جدیدی را در خصوص این منطقه کهن آشکار کرد.
در کاوش‌های باستان‌شناسی بقایای ساختمانی مشخص شده است که به اعتقاد ملک شهمیرزادی می‌تواند یک زیگورات باشد. او قدمت این ساختار را در حدود ۴۷۵۰ سال می‌داند و می‌گوید در ساخت آن از بیش از یک میلیون و ۲۵۰ هزار خشت استفاده شده است. زیگورات‌ها معابدی پلکانی هستند که به طور عمده در میان‌رودان و عیلام ساخته می‌شدند. اما به اعتقاد این باستان‌شناس ایرانی، زیگورات سیلک از زیگورات شهر اور، در عراق امروزی، کهن‌تر است. ظروفی که به متعلق به دوران آغاز نگارش هستند و همچنین به دست آمدن الواحی که روی آن‌ها نشانه‌های عیلامی آغازین وجود دارد، از جمله کشفیات مهم در این محوطه است. به دست آوردن نقره از سنگ معدن و ساختن زیورالات زیبا با نقره نیز از مشخصات تمدن سیلک است.
در حال حاضر در محوطه سیلک بقایای دو تپه شمالی و جنوبی و دو گورستان وجود دارد. سفال‌های سیلک و نقوش روی آن هم شهرت جهانی دارند. کهن‌ترین استقرار در محوطه سیلک مربوط به حدود شش هزار سال پیش از میلاد مسیح است. هنوز بخش‌های بسیار زیادی از این محوطه کاوش نشده است. باستان‌شناسان معتقدند برای کاوش تمام این منطقه و کشف رازهای آن همچنان به زمان زیادی نیاز است.
تعیین عرصه و حریم در سال‌های گذشته
۸۰ سال پیش، زمانی که رومن گیرشمن به سیلک آمد، این محوطه بیرون از شهر کاشان قرار گرفته بود. اما از آن پس شهر رشد کرد و آرام آرام منطقه فین و محوطه سیلک را درون خود جای داد. رشد شهر باعث تجاوز و ساخت و سازهای جدید درون این محوطه باستانی شده است. اکنون در بسیاری از قسمت‌هایی که گمان می‌رود در آن آثار و بقایای تمدن سیلک خفته باشد، ساخت و ساز صورت گرفته و یا بخشی از آن تبدیل به باغ شده است.
سیلک دارای یک عرصه و سه حریم است. «عرصه» اصطلاحاً به محل یا محوطه استقرار آثار و بقایای یک اثر فرهنگی می‌گویند. به زبان ساده‌تر، عرصه زمین محوطه‌ای است که یک اثر درون آن واقع شده. طبق قوانین میراث فرهنگی در ایران، هرگونه ساخت و ساز در عرصه یک اثر فرهنگی و یا هر دخل و تصرف دیگری که به آن آسیب وارد کند ممنوع است و هر عملیاتی باید با کسب مجوز و زیر نظر آن سازمان باشد.
برای حفاظت از یک اثر معمولاً حریم‌هایی نیز در اطراف آن در نظر گرفته می‌شود. در هر کدام از این حریم‌ها مقررات ویژه‌ای برای حفاظت از آن اثر وضع می‌شود. به گفته شهرداری کاشان، عرصه تپه‌های سیلک در حدود ۳۶ هکتار، حریم درجه یک آن شامل ۶۶ هکتار، حریم درجه دو ۶۷ هکتار و حریم درجه سه ۳۱ هکتار است. گرچه باستان‌شناسان می‌گویند باید کاوش‌های علمی در سیلک با امکانات مناسب روز ادامه پیدا کند و حریمی وسیع نیز برای حفاظت از آن در نظر گرفته شود، اما مقامات شهری می‌گویند نمی‌توان در برابر رشد و توسعه شهر مقاومت کرد.
شهرداری: از خیر حریم بگذرید
اینک شهرداری کاشان می‌گوید طی سالیان گذشته ساخت و سازهایی چه در عرصه و چه در حریمهای سیلک صورت گرفته که خلاف قانون بوده است. به اعتقاد شهرداری،این تخلفات به این علت صورت گرفته که این زمین‌ها از مالکان آن‌ها خریداری نشده است. مهدی هوشمندی‌نژاد ازمدیران شهرداری کاشان که به‌تازگی طرحی را برای تجدید نظر در حریم سیلک ارائه کرده می‌گوید مردم در مراجعه خود به شهرداری می‌خواهند یا این عرصه و حریم توسط شهرداری از آن‌ها خریداری شود و یا آنکه به آن‌ها اجازه ساخت و ساز در این محوطه‌ها داده شود. به گفته او شهرداری برای آزاد کردن حریم‌ها نیاز به بودجه و اعتبار دارد. برای تأمین این اعتبار می‌توان در بخشی از حریم‌ها تجدید نظر کرد و فروش تراکم و ساختمان‌سازی را در بعضی قسمت‌ها آزاد کرد تا شهرداری با کسب درآمد از آن بتواند قسمت‌های دیگر را خریداری کند. در یک کلام، به گفته مقامات شهرداری کاشان، باید از خیر بخشی از حریم سیلک گذشت تا بتوان از عرصه آن محافظت کرد.
میراث فرهنگی تجدید نظر می‌کند؟
گرچه محدوده حفاظتی سیلک در سال‌های گذشته تهیه و تصویب شده است و هرگونه ساخت و ساز در آن باید مطابق نظر سازمان میراث فرهنگی و مقررات مربوطه باشد، اما به تازگی معاون این سازمان اعلام کرده است «اعتقاد نداریم که حتماً در حریم یک محوطه یا بنای تاریخی مانند سیلک کاشان نباید هیچ ساخت و سازی انجام شود، بلکه بر اساس ضابطه و با حفظ حرمت می‌توان ساخت و ساز کرد.»
به گفته مسعود علیوان صدر، سازمان میراث فرهنگی در پی درخواست شهرداری کاشان برای تجدید نظر در حریم این محوطه، مطالعه و پژوهش باستان‌شناسی صورت خواهد گرفت.
مخالفت قاطع باستان‌شناسان
گرچه معاون سازمان میراث فرهنگی وعده داده است که طبق درخواست شهرداری مطالعاتی برای تجدید نظر در این حریم صورت می‌گیرد، اما باستان‌شناسان زیادی هستند که معتقدند این‌گونه اخبار مقدمه‌ای است برای ساخت و سازهای کنترل‌نشده‌ای که می‌تواند حیات این محوطه چند هزار ساله را تهدید کند.
صادق ملک شهمیرزادی معتقد است «بازنگری در عرصه و حریم محوطه سیلک از بین بردن میراث فرهنگی و خیانت به آن است.»
او در گفت‌وگو با خبرگزاری ایسنا به معاون سازمان میراث فرهنگی به شدت اعتراض کرده و از او پرسیده است طبق کدام قانون می‌توان در حریم محوطه سیلک ساخت و ساز کرد؟
به گفته آقای ملک شهمیرزادی، از طرح سه مرحله‌ای او که برای این محوطه تهیه شده بود تنها فقط یک مرحله آن اجرا شده است. در آن طرح پس از پایان مرحله سوم کاوش، قرار بود یک مدرسه مطالعات میدانی برای باستان‌شناسی ایران در این مکان ایجاد شود.
محمد بهشتی، رییس سابق سازمان میراث فرهنگی نیز در این زمینه اعلام کرده است، نباید برای حل و فصل گرفتاری‌های روزانه، بی‌گدار به آب زد، زیرا سیلک متعلق به آیندگان است. او همچنین تجدید نظر در حریم سیلک را بر اثر درخواست شهرداری خطا دانسته است.
سیلک را در جهان با سفال‌های کم‌نظیر و تمدن کهنش می‌شناسند، اما مشخص نیست اگر قرار شود در عرصه و حریم آن تجدید نظری صورت بگیرد، چه‌قدر از این محوطه استثنایی برای آیندگان باقی خواهد ماند.
تصاویر:
تصویر نخست: تپه سیلک
تصاویر بعدی: سفال‌های سیلک
در همین زمینه:
بیژن روحانی در رادیو زمانه