بیژن روحانی – اواسط تابستان امسال بود که یک محموله بسیار بزرگ از اشیاء تاریخی قندهارِ افغانستان در شهر کراچی پاکستان کشف و توقیف شد. این آثار هنری متعلق به سده اول پیش از میلاد مسیح تا سده پنجم میلادی بودند.

پیدا شدن این محموله بزرگ و چند محموله قاچاق دیگر اکنون زنگ خطر را برای آثار تاریخی این منطقه به‌صدا درآورده است. پلیس بین‌الملل (اینترپل) و کارشناسان آثار فرهنگی می‌گویند احتمال فراوان دارد که اکنون افغانستان و شمال غربی پاکستان جایگزین منطقه میان‌رودان برای قاچاق اشیاء تاریخی شده باشند.

به گفته مرکز تحقیقات باستان‌شناسی کاربردی در دانشگاه لندن، بر خلاف مورد عراق که مردم و افکار عمومی به‌شدت نسبت به قاچاق آثار هنری و فرهنگی از این سرزمین حساس بودند و کارزارهای گسترده‌ای برای مقابله با آن راه افتاد، در افغانستان اکنون چنین حرکتی وجود ندارد و خرید و فروش آثار هنری قندهار به‌طور عمومی امر چندان زشت و ناپسندی تلقی نمی‌شود. اکنون حجم گسترده‌ای از آثار هنری قندهار در بازارهای جهانی ظاهر شده است. این حجم زیاد نمی‌تواند مربوط به گذشته باشد، بلکه نشان‌دهنده آن است که در حال حاضر یک موج بزرگ قاچاق عتیقه از افغانستان به راه افتاده است.

گرچه بسیاری از کارشناسان آثار هنری این احتمال را مطرح کرده‌ا‌ند که بخش زیادی از محموله‌ای که در کراچی کشف شد، تقلبی باشد، اما نمی‌توان تردید داشت که مشتریان هنر قندهار روز به روز در میان مجموعه‌داران بیشتر می‌شوند، و قاچاقچیان محلی نیز فرصت‌های بیشتری برای عرضه اشیاء عتیقه پیدا می‌کنند.

هنر اعجاب‌انگیز قندهار

سبک هنری قندهار اصطلاحاً به آثار بودایی گفته می‌شود که از حدود یک‌صد سال پیش از میلاد مسیح تا سده هفتم میلادی در منطقه قندهار، یعنی شرق افغانستان و شمال غربی پاکستان تولید می‌شد. این سبک هنری از هنرهای یونانی که پیش‌تر در این منطقه و در دوره جانشینان اسکندر مقدونی بوده تأثیر فراوان گرفته‌ و بعد به طور عمده در دوران پادشاهی کوشانیان به شکوفایی رسیده است. پادشاهی کوشانیان همسایه شرقی اشکانی‌ها بود و از میانه سده نخستین میلادی تا سده چهارم بر مناطق وسیعی در آسیای میانه و شمال هند فرمانروایی می‌کرد. آیین بودا به طور گسترده در این پادشاهی پرستش می‌شد و از این‌رو آثار بودایی فراوانی از آن زمان بر جای مانده است. مجسمه‌های بودای بامیان نیز مربوط به دوران کوشان‌هاست. در حقیقت تلفیق هنر کلاسیک یونانی با فرهنگ و هنر بودایی و هندی به آثاری شکل داد که به عنوان آثار یونانی ‌‌ـ‌ بودایی نیز شناخته می‌شود.

نخستین تجلیات بودا در هیأت انسان نیز در این آثار هنری دیده می‌شود. هنر قندهار در این دوران به ترسیم چهره و زندگی بودا می‌پردازد، اما به احتمال بسیار زیاد، هنرمندان قندهاری مدل‌ها یا الگوهای واقعی را برای ترسیم کردن چهره انسانی بودا مورد استفاده قرار می‌دادند. ترسیم چهره انسانی بودا در حقیقت از حدود سده دوم یا سده اول پیش از میلاد وارد هنر بودایی شد و تا پیش از آن سابقه‌ای نداشت. تا قبل از آن، به جای نشان دادن چهره بودا یا ساختن مجسمه‌های او، بیشتر از نمادها و نشانه‌هایی مانند درخت، جای پا، چرخ و غیره استفاده می‌شد و یا آن‌که فضایی خالی به حضور بودا اشاره داشت. در هنر قندهار اما چهره بودا تا حد ممکن واقع‌گرایانه و متین و آرام تصویر می‌شود. ردایی که معمولاً بر تن اوست یادآور ردای مردان یونانی و رومی است، و دقیقاً به همان شیوه چین‌خوردگی دارد و دور تن او پیچیده است. هنر شگفت‌انگیز قندهار همچنین شامل نخستین نمونه‌های نقاشی رنگ و روغن در تاریخ شناخته شده هنر است.

برخی مورخان هنر، از جمله فوشر، تانابه و فوسمن، به تأثیر هنر ایرانی بر هنر قندهار نیز اشاره کرده‌‌‌اند. اگر ترسیم چهره انسانی بودا به نحوی تحت تأثیر هنر یونانی بوده است، اما حضور برخی عناصر از جمله آتشدان‌ها و حلقه آتش را به تأثیر هنر ایرانی نسبت می‌دهند. یافته‌های باستان‌شناسی همچنین از تأثیر معماری ایرانی بر معماری معابد بودایی در این دوره سخن می‌گوید. وجود حیاط‌‌های مرکزی و رواق‌های اطراف آن از جمله این تأثیرات است.

مشتریان جدید هنرهای بودایی

دو هزار سال پس از خلق آثاری چنین ارزشمند، اکنون مشتریان جدیدی از راه رسیده‌ا‌ند که حاضرند برای تصاحب تکه‌ای  از هنر قندهار پول زیادی به قاچاقچیان بپردازند. آثاری که از این منطقه به‌طور غیرقانونی خارج می‌شوند در نهایت به اروپا یا آمریکا می‌رسند. اما توقفگاه ابتدایی این محموله‌ها معمولاً شهر دوبی است. البته پس از ‌آن‌که در سال ۲۰۰۷ یک محموله بزرگ از آثار هنری قندهار که از پاکستان قاچاق شده بود در دوبی کشف شد، تدابیر امنیتی بیشتری در فرودگاه و گمرک دوبی به کار می‌رود. اما با وجود این مراقبت‌‌ها، باز هم سیل آثار به دوبی سرازیر می‌شود.

اکنون به جز مشتریان اصلی که در اروپا و آمریکا هستند، ثروتمندان خاورمیانه و مجموعه‌داران ساکن دوبی یا شهرهای دیگر حاشیه خلیج‌ فارس نیز به جمع مشتریانی پیوسته‌اند که برای آثار قندهار ممکن است سر و دست بشکنند و پول‌های خوبی بپردازند. اخیراً یک منبع مطلع در امارات متحده عربی که نخواسته نام خود را اعلام کند در گفت‌وگو با «روزنامه هنر» در بریتانیا فاش کرده است که کاخ‌ شیخ‌های ثروتمند در دوبی، در بعضی‌ روزهای هفته میزبان جلساتی است که در آن اشیاء عتیقه به برخی مشتریان خاص ارائه می‌شود. البته به گفته‌ این فرد، بسیاری از این مشتریان پولدار تخصص خاصی هم در این زمینه ندارند و به‌سادگی ممکن است یک شی‌ء تقلبی را بخرند.

طبق تمام شواهد موجود، غارت هنر بودایی قندهار به‌طور چشم‌گیری افزایش یافته است، اما در حقیقت قاچاقچیان و حفاران غیر قانونی محلی به شبکه بزرگ‌تری از تبهکاران در سطح بین‌المللی متصل هستند؛ تبهکارانی که ممکن است پول حاصل از فروش عتیقه را صرف خرید سلاح کنند.

میراث فرهنگی افغانستان در زمانه:

نجات آثار بودایی افغانستان

شهر یونانی‌ـ بلخی آی خانم
گنج بازیافته افغانستان
از آب تا آتش: سرنوشت کتاب در افغانستان
هرات در گذر تاریخ

نمایش آثار تاریخی افغانستان در لندن