بر اساس آمارهای منتشر شده، در کمتر از دو هفته پس از اعلام رسمی شیوع ویروس کرونا در ایران، به دلیل عدم اتخاذ یک استراتژی مشخص از سوی مسئولان دولتی برای مدیریت این بحران، در حال حاضر کشور از لحاظ تعداد مبتلایان و جان‌باختگان ویروس کرونا در رده‌ دوم آمار تلفات و خطر اپیدمی این ویروس بعد از کشور چین قرار گرفته است.

شیرین عبادی، حقوقدان، فعال حقوق بشر و برنده جایزه صلح نوبل این مسأله را ناشی از دو عامل «ناتوانی حکومت» در مدیریت بحران و «سانسور اخبار واقعی» از سوی رسانه‌ها و نهادهای دولتی می‌داند.

خبرگزاری «رکنا» این عکس را با این توضیح منتشر کرده: «وحشت کرونا در قم»

عبادی به زمانه می‌گوید:

«در حال حاضر مسئولان بسیار ناکارآمد عمل می‌کنند و با عدم اطلاع‌رسانی درست، بر اضطراب جامعه می‌افزایند. از طرف دیگر مردم نیز اعتماد خودشان را به حکومت و رسانه‌های حکومتی از دست داده‌اند. بنابراین اکنون مدیریت این بحران تنها به دست مردم، جامعه مدنی و انجمن‌های مردم‌نهاد میسر خواهد بود.»

در خلاء رسانه‌ای ایجاد شده از سوی مقامات رسمی جمهوری اسلامی برای نشر اخبار واقعی در زمینه میزان شیوع ویروس کرونا در کشور، شهروندان بدون در اختیار داشتن منابع موثق خبری و با توسل به روایت‌ها و گزارش‌های بعضا غیرمستند در شبکه‌های اجتماعی، در صدد پیگیری اخبار در این رابطه برآمده‌اند.

از این رو برخی اکانت‌ها و کانال‌های مجازی خواسته یا ناخواسته با انتشار اخبار جعلی و در برخی موارد با بزرگ‌نمایی رخدادها، بستر‌ساز یک «وحشت عمومی» در جامعه شده‌اند.

شیرین عبادی

شیرین عبادی با اشاره به جو اضطراب جمعی ناشی از نشر اخبار ضد و نقیض در مورد بیماری کرونا در جامعه، پزشکان متخصص در این زمینه را تنها مرجع مورد اعتماد برای اطلاع‌رسانی به مردم می‌خواند و می‌گوید:

«توجه به توصیه‌های پزشکی متخصصان و پزشکان معتبر در این زمینه از یک‌سو و بی‌توجهی به شایعات و خرافاتی که عمدتا از تریبون‌های حکومتی منتشر می‌شود از سوی دیگر، از بهترین راهکارها برای کم کردن اضطراب جمعی در جامعه است. برای مثال در برخی شهرها ماسک بهداشتی نایاب شده و همین مسأله نگرانی‌هایی را در بین مردم ایجاد کرده است. پزشکان اما زدن ماسک را تنها برای بیماران توصیه کرده‌اند و افرادی که سالم هستند نیازی به ماسک ندارند. بنابراین با توجه به توصیه‌های پزشکی می‌توان برخی از نگرانی‌ها را کاهش داد.»

رسانه، کرونا، سانسور

بر اساس گزارش کمیته حفاظت از روزنامه‌نگاران «CPJ» به‌عنوان سازمان ناظر بر رسانه‌ها، در سپتامبر ۲۰۱۹/ شهریور ۱۳۹۸ ایران پس از کشورهای اریتره، کره‌ شمالی، ترکمنستان، عربستان سعودی، چین و ویتنام در جایگاه هفتم فهرست بدترین کشورهایی است که سانسور دولتی مطبوعات در آنها صورت می‌گیرد. با توجه به پیشینه مقامات دولتی ایران در زمینه خودداری از انتشار اخبار صحیح در طی چهار دهه اخیر و همچنین با در نظر گرفتن گزارش نهادهای ناظر در این خصوص، سانسور اخبار در ایران تنها مختص به میزان شیوع ویروس کرونا و آمار مبتلایان به آن نیست و در سال‌های گذشته سانسور عمدی اخبار از سوی مسئولان دستگاه‌های مختلف به شکل‌های گوناگون تکرار شده است. از غرق شدن کشتی سانچی و آتش‌سوزی ساختمان پلاسکو گرفته تا اخبار مربوط به سیل فراگیر یا عدم انتشار آمار بازداشت شدگان و جان‌‌باختگان اعتراضات سراسری آبان ماه امسال، همگی مصداق‌هایی بارز از سانسور حقایق از سوی مقام‌های جمهوری اسلامی را پیش‌روی ما می‌گذارد.

در چنین فضایی است که اخبار جعلی و «فیک‌نیوز» به مثابه پدیده‌ای برای جهت‌دهی به افکار عمومی شهروندان مجال بروز و ظهور می‌یابد.

اما انتشار فیک‌نیوز چگونه می‌تواند به وحشت جمعی یا به عبارتی دیگر به «جنگ روانی» علیه یک جامعه منجر شود؟ آیا نقش دولت‌ها در سانسور اخبار به تنهایی زمینه‌ساز پیدایش این پدیده می‌شود یا ساختار شبکه‌های اجتماعی مورد استفاده کاربران نیز در شکل‌گیری هراس جمعی شهروندان در هنگام وقوع بحرانی همچون بحران شیوع کرونا موثر است؟

مسعود آبکنار، فعال حقوق کاربران در دنیای مجازی، در رابطه با ساختار برخی شبکه‌های اجتماعی که بسترساز پخش گسترده اخبار جعلی و به تبع آن تأثیر پذیری کاربران این شبکه‌ها از این اخبار می‌شود، به زمانه می‌گوید:

«گذشته از امتیازاتی که شبکه‌های اجتماعی برای کاربران خود دارند، مسأله‌ای که سبب می‌شود شبکه‌های اجتماعی مجازی همچون توئیتر و فیس‌بوک به تعاملات عمومی یک جامعه در زمینه یک موضوع خاص آسیب بزنند، این است که روش کسب و کار یا به اصطلاح “Business model” این شبکه‌ها به گونه‌ای‌ست که در برخی موارد به‌طور ناخواسته در تضاد با خیر عمومی جامعه قرار می‌گیرند؛ بدین صورت که این شبکه‌ها برای درآمدزایی مبنا را بر مشاهده تبلیغات آنلاین توسط کاربران گذاشته‌اند. به عبارت دیگر هدف اصلی این شبکه‌ها برای درآمدزایی این است که کاربران را هرچه بیشتر به استفاده از خود ترغیب کنند.»

نشریه انگلیسی تلگراف در زمینه چگونگی کارکرد شبکه اجتماعی فیس‌بوک می‌نویسد: شبکه‌هایی همچون فیس‌بوک منجر به پدید آمدن «filter bubble» یا حباب فیلترها شدند. حباب فیلتر اصطلاحا به شکلی از فیلتر شدن محتوا در شبکه‌های اجتماعی اطلاق می‌شود. مکانیسم این فیلترها به گونه‌ای طراحی شده که کاربران را در محدوده و حصار مطالب و دیدگاه‌های مشابه قرار می‌دهد.

مسعود آبکنار

مسعود آبکنار اما با اشاره به همین شیوه‌ کارکرد شبکه‌های اجتماعی فیس‌بوک و توئیتر می‌گوید:

«بسته به احساسات و واکنش‌های هیجانی کاربران، این شبکه‌ها ممکن است در برخی موارد فیک‌نیوز و خبرهای غیرواقعی را برای کاربران خود بازنشر کنند. از طرف دیگر مدیران این شبکه‌ها تلاشی برای کنترل کردن محتوای فکت‌ها و پست‌های منتشر شده انجام نمی‌دهند، چرا که بازبینی محتوا و تفکیک خبر واقعی از غیر واقعی در مغایرت با شیوه کسب درآمد از این شبکه‌ها قرار می‌گیرد.»

به گفته آبکنار در کنار شبکه‌های اجتماعی‌ای که ممکن است به نشر فیک‌نیوز دامن بزنند، شبکه‌های دیگری نیز وجود دارند که اصول اخلاقی را در طراحی زیرساخت‌های خود رعایت کرده و صرفا هدفی تجاری را دنبال نمی‌کنند.

این فعال حقوق کاربران در دنیای مجازی با ذکر نمونه‌هایی از این شبکه‌ها به شبکه اجتماعی ماستدون «mastodon» اشاره می‌کند که بر مبنایی آزاد و غیرمتمرکز طراحی شده و می‌تواند جایگزین مناسبی برای شبکه‌های اجتماعی فعلی باشد.

کمپین «ما شهروندان دیجیتال» و دفاع از حق شهروندان در برابر آزارهای آنلاین

در روزهای اخیر اما انتشار فیک‌نیوز یا اخبار جعلی در ایران تشخیص اخبار واقعی از غیرواقعی را برای شهروندان دشوارتر کرده است به نحوی که بسیاری از ساکنان شهرهایی مانند قم، تهران و چند شهر دیگر وارد یک به اصطلاح «فرا واقعیت» از مسأله شیوع کرونا شده و با نگرانی درباره آینده ناروشن اپیدمی این ویروس خطرناک، با هجوم به فروشگاه‌ها، مراکز خرید و داروخانه‌ها اقدام به خرید مواد غذایی و اقلام دارویی بیش از حد نیاز کرده‌اند.

یک شهروند هم از تهران در صفحه توئیتر خود درباره مشاهداتش از هجوم مردم به فروشگاه‌ها نوشته:

«فروشگاه شهروند آرژانتین همین الان ساعت ۱:۳۰ بامداد دوشنبه ۵ اسفند و اینک آخرالزمان. مردم دارند غارت می‌کنند نه خرید.»

یک شهروند دیگر از تبریز با بحرانی توصیف کردن فضای این شهر پس از انتشار گسترده اخبار ضد و نقیض در مورد کرونا، در تماس با زمانه می‌گوید:

«اینجا وضعیت آخرالزمانی برقرار است. بیشتر خیابان‌های اصلی شهر نسبت به گذشته بسیار خلوت‌تر شده، بسیاری از مردم به خاطر هراس از کرونا خانه‌نشین شده‌اند و ترس و استیصال را می‌توان از نگاه افرادی که در خیابان تردد می‌کنند، دید. رسانه‌های حکومتی اعلام کرده‌اند که در تبریز حتی یک مورد از شیوع کرونا گزارش نشده است اما مردم به این رسانه‌ها بی‌اعتمادند.»

در ۱۷ فوریه/ ۲۸ بهمن ‌ماه امسال و پس از اوج گرفتن نشر و بازنشر اخبار جعلی هراس‌انگیز مربوط به شیوع ویروس کرونا در هنگ‌کنگ، عده‌ زیادی از مردم برای خرید ماسک، دستمال کاغذی و دیگر اقلام بهداشتی به داروخانه‌ها و فروشگاه‌ها در این کشور یورش بردند.

وحشت عمومی در خصوص بیماری کرونا در هنگ‌کنگ تا حدی بالا گرفت که علی‌رغم تضمین دولت مبنی بر اینکه کمبود کالا در اثر شیوع این ویروس وجود نخواهد داشت، گزارش‌هایی در مورد سرقت مسلحانه «دستمال کاغذی» از سوپرمارکت‌ها نیز در رسانه‌ها منتشر شد.

در روزهای اخیر وقایعی مشابه آنچه در هنگ‌کنگ رخ داده در رابطه با هجوم به مراکز خرید و غارت مواد غذایی و بهداشتی در کشور سنگاپور نیز گزارش شده است.

به این ترتیب پدیده فیک‌نیوز می‌تواند تاثیر روانی جبران ناپذیری بر جامعه گذاشته و مصداق «آزار آنلاین» شهروندان یک جامعه محسوب شود.

کمپین «ما شهروندان دیجیتال» از جمله کارزارهایی‌ست که علیه تمامی مصادیق آزار و اذیت‌های اینترنتی به راه افتاده است و می‌تواند زمینه‌ساز ایجاد یک تعامل پایدار برای شهروندان، چه به صورت فردی و چه به شکل جمعی، در جهت حفظ حقوق خود در فضای اینترنت باشد.

بازگشت آرامش به جامعه و راه‌های پیش‌رو

برای بازگرداندن آرامش به جامعه، علاوه بر مدیریت مناسب شرایط بهداشت عمومی و رسیدگی فوری به مبتلایان به بیماری ناشی از ویروس کرونا و افراد در معرض خطر این ویروس، پیگیری قضایی عاملان ایجاد بحران شیوع ویروس کرونا در ایران نیز باید مورد توجه قرار گیرد.

این مسأله نه تنها می‌تواند در حل و فصل و مدیریت بخشی از بحران و بازگرداندن آرامش به جامعه کارساز باشد، بلکه شناسایی و افشای این عوامل نیز تأثیر به‌سزایی در جلوگیری از تکرار آن در بحران‌های بعدی خواهد داشت.

شیرین عبادی اما با اشاره به ضرورت پیگیری حقوقی عاملان شیوع کرونا ویروس در ایران، خواستار صدور کیفرخواست از سوی دادستان و مدعی العموم علیه شرکت هواپیمایی ماهان شده است.

به گفته این حقوقدان، در روز ۱۳ بهمن در حالی که خبرهای مربوط به شیوع کرونا در خارج از مرزهای چین باعث شد بسیاری از کشورها برای مراقبت از جان شهروندانشان رفت و آمد و پرواز به کشور چین را متوقف کنند، مدیرعامل شرکت هواپیمایی ماهان، حمید عرب‌نژاد با چوانگ هوٱ، سفیر چین در ایران، ملاقات کرد و به او وعده داد که این شرکت خصوصی هواپیمایی همچنان به خدمات خود به کشور چین ادامه خواهد داد.

عبادی با انتشار دادخواستی در این رابطه نوشته است:

«در حالی که خبر ادامه پروازها به چین توسط شرکت هواپیمایی ماهان مثل بمب رسانه‌های فارسی و ایرانی را منفجر کرده بود، عرب‌نژاد و ماهان بدون توجه به اعتراض‌های عمومی و البته بدون هیچ کنترل و ممانعتی از سوی دولت به انتقال مسافر از چین به ایران و بالعکس بدون هیچ مراقبتی ادامه داد. کمتر از یک ماه بعد شاهدیم که این ویروس به شهر قم رسیده و از آنجا به بسیاری از نقاط دیگر کشور منتقل شده است. چه کسی مقصر این وضعیت است؟ اگر عدالتی بر دستگاه قضایی حاکم بود باید مدیران هواپیمایی ماهان را پیش از سایران به دادگاه می‌کشاند و آنها را متهم به در خطر انداختن جان مردم می‌کرد.»

  • برای امضای این دادخواست به این لینک مراجعه کنید:

  • در همین زمینه