اعتراض‌های آبان ۹۸ با سرکوبی خونین مواجه شد. همزمان با این سرکوب، حکومت دستور قطع اینترنت را برای جلوگیری از ادامه اعتراض‌ها یا انتشار اخبار خشونت علیه معترضان صادر کرد. در جریان دور جدید اعتراض‌ها پس از پنهانکاری حکومت درباره سرنگونی هواپیمای اوکراینی، بار دیگر خبرهایی از اختلال در اینترنت منتشر شد. در بازه میان این دو اعتراض نیز گزارش‌هایی از کندی یا اختلال اینترنت منتشر شد که اکثریت پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی زمانه آن را تأیید می‌کنند.
بحث درباره شبکه ملی اطلاعات یا اینترانت ملی، یکی از طرح‌های چندین ساله جمهوری اسلامی برای کنترل فضای مجازی و ترافیک آنلاین، همزمان با اختلال‌های اخیر در اینترنت بالا گرفته است. مقام‌ها می‌گویند در این راه پیشرفت‌هایی داشته‌اند. اما اکثریت مطلق ۹۳ درصدی پاسخ‌دهندگان ساکن ایران به پرسش‌های زمانه از پیشرفت این شبکه و دورنمای قطع دسترسی آزاد به شبکه جهانی اینترنت نگران هستند. با وجود این نگرانی و تجربه‌‌هایی که وجود دارد، بیش از ۶۴ درصد آنها نمی‌دانند که در صورت قطعی دوباره اینترنت چه باید بکنند.
۱۱۸ تن از مخاطبان ساکن ایران و ۶۱ تن از مخاطبان ساکن خارج کشور در آخرین نظرسنجی «زمانه» درباره قطع اینترنت و دورنمای «شبکه ملی اینترنت» شرکت کردند. این نظرسنجی از یکشنبه ۱۹ ژانویه / ۲۹ دی تا چهارشنبه ۲۲ ژانویه / دوم بهمن برگزار شد. دامنه خطای این نظرسنجی ۶ درصد است.
به دلیل تمرکز این نظرسنجی بر تجربه قطع اینترنت در دوران اعتراض‌های خونین آبان، پرسش‌های هر دسته از پاسخ‌دهندگان داخل و خارج متفاوت بود.
پس از آن‌که گرانی بنزین به اعتراض‌های گسترده در بیش از ۱۰۰ شهر ایران انجامید، شورای امنیت کشور (شاک) از صبح شنبه ۲۵ آبان سال جاری خورشیدی / ۱۶ نوامبر ۲۰۱۹ دستور مسدود کردن اینترنت را صادر کرد. نه تنها اینترنت قطع شد که ارتباط خطوط موبایل و تلفن ثابت هم، به ویژه با خارج ایران دچار اختلال شد.
در دوران قطعی اینترنت در جریان اعتراض‌ها، از میان پاسخ‌دهندگان خارج ایران، ۴۱ درصد از طریق تلفن ثابت و ۱۵ درصد از طریق تلفن همراه قادر به تماس با خانواده، آشنایان و دوستان داخل ایران بودند. ۳۹ درصد اما موفق به برقراری تماس نشدند.
از سوی دیگر، تنها ۱۷ درصد پاسخ‌دهندگان ساکن ایران می‌گویند که در زمان قطعی مطلق اینترنت، دست‌کم برای دقایقی توانسته‌اند با استفاده از وی‌پی‌ان یا دیگر ابزارهای دور زدن فیلترینگ به اینترنت دسترسی داشته باشند. یکی از مخاطبان برای زمانه نوشته است که از طریق یکی از دوستان شاغل در شرکت‌های بین‌المللی به اینترنت دسترسی داشته. دیگری ــ بدون افشای شغل‌اش ــ از دادن تعهد و کپی کارت ملی برای دسترسی در دوران قطع اینترنت می‌گوید. یکی از مخاطبان به اینترنت «ترک‌سل» اشاره کرده، برخی پروکسی‌های مخصوص تلگرام را برای ارتباط محدود از طریق تلگرام استفاده کرده اند و دیگران هم ترجیح داده اند که روش اتصال را افشا نکنند.
با وجود این، اکثریت مطلق ۸۳ درصدی حتی برای همین میزان محدود هم به شبکه جهانی وصل نشدند.
علی‌رغم این عدم دسترسی تقریباً کامل به شبکه جهانی، گزارش‌هایی از دسترسی کاربران به اینترانت داخلی منتشر شد.
از میان ساکنان داخل ایران، ۶۱ درصد از نقاط مختلف تأیید کرده اند که به شبکه ملی اینترنت دسترسی داشته اند. ۲۳ درصد اما وجود دسترسی به اینترانت داخلی ایران در زمان اعتراض‌ها را رد می‌کنند.
شبکه ملی اینترنت (شما)، شبکه ملی اطلاعات (شما) یا اینترنت ملی همان «اینترانت ملی ایران» است. هرچند نام‌های متعدد آن خود نشانه‌ای از پریشانی سیاست‌گذاران جمهوری اسلامی در توسعه آن و هدف‌گذاری برای آن است، دولت‌های جمهوری اسلامی در دست‌کم ۱۶ سال اخیر برای اجرای آن برنامه‌ریزی کرده‌اند.
راه‌اندازی «شما» یکی از خواسته‌های علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی است. به گفته سعید رضا عاملی، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، طرح شبکه ملی اطلاعات تا سال ۱۳۹۸ برای دولت ۱۲ هزار میلیارد تومان هزینه در بر داشته است.
در این سالها، شدت‌گرفتن تکاپوی حکومت برای راه‌اندازی شبکه ملی ماهیتی «واکنشی» داشته است: واکنشی به اعتراض‌های گسترده مردمی که از ۱۳۸۸ تا امروز فاصله‌شان بسامدشان فزون‌تر و فاصله‌شان کمتر شده است (تاریخچه تحول «شما» را همراه با اعتراض‌ها در ستون سمت چپ این صفحه بخوانید).
🔻 بیشتر بخوانید: دنیای مجازی؛ پس از پایان حکومت نظامی
پیشرفت «شما»: اختلال اینترنت به مثابه «مانور»
هرچند قطعی اینترنت در آبان همزمان با سرکوب خونین معترضان خشم زیادی برانگیخت، بنا به اظهارات محمدجواد آذری جهرمی، وزیر ارتباطات جمهوری اسلامی، چنین کاری پیش از آبان «بارها» تمرین شده بود.
بامداد پنج‌شنبه ششم تیر سال جاری اینترنت در ایران قطع شد. وزیر ارتباطات در توئیتر علت آن را به مشکلات فیبر نوری در مسیرهای بالادستی اروپا مرتبط دانست . اما آذری جهرمی یک ماه و نیم بعد در ۲۴ مرداد ۹۸ در گفت‌و‌گوی ویدئویی با «ایرناپلاس» در پاسخ به انتقاد محافظه‌کاران گفت که وزارت ارتباطات زیرساخت‌های شبکه ملی اطلاعات را فراهم آورده و در گواه آن، به مسأله قطع اینترنت به عنوان «مانور» پرداخت: «می‌گویند شبکه باید مستقل باشد. خوب، تعداد زیادی مانور برگزار کردید، شبکه را قطع‌اش کردید و دیدید کار می‌کند و با قطع اینترنت اختلالی در شبکه داخلی ما ایجاد نشده، پس شبکه ما مستقل است.»
۲۸ آذر بار دیگر اینترنت قطع شد. این بار نیز یک منبع آگاه به وب‌سایت محافظه‌کار «مشرق‌نیوز» گفت که علت قطع‌شدن مسیرهای ارتباطی با اروپا است . توضیح دیگری ارائه نشد.
چهارم دی، یک روز پیش از چهلم بسیاری از کشته‌شدگان آبان در پنجم دی، بار دیگر در اینترنت اختلال ایجاد شد. گزارش‌هایی نیز از اختلال در اینترنت پس از افشای پنهانکاری حکومت در سرنگونی هواپیمای اوکراینی به دست دو موشک پدافند سپاه پاسداران منتشر شد.
۶۹,۵ درصد پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی زمانه تأیید می‌کنند که پس از اقرار سپاه به سرنگون‌کردن پرواز شماره ۷۵۲ هواپیمایی اوکراین کندی و اختلال در اینترنت را تجربه کرده اند. ۲۳ درصد می‌گویند تغییری در سرعت اینترنت آنها ایجاد نشده است.
برای اطلاع از اینکه آیا بر اساس گفته‌های وزیر، شبکه ملی مستقل ایجاد شده است، از پاسخ‌دهندگان ساکن ایران درباره تجربه آنها از کار با اپلیکیشن‌های بومی در زمان قطع اینترنت پرسیدیم.
شماری از پاسخ‌دهندگان از هیچ اپلیکیشن داخلی استفاده نکرده بودند اما شمار آنها معدود بود. همان‌طور که نمودار بالا نشان می‌دهد، ۶۹ درصد پاسخ‌دهندگان داخل ایران از اپ‌ها، سرویس‌های مالی و بانکی ایران در دوران قطع اینترنت استفاده کردند، حدود ۲۹ درصد از اپلیکیشن‌های تاکسی اینترنتی (اسنپ / تپ‌سی) بهره بردند و مجموعاً ۸ درصد به پیام‌رسان‌های داخلی الگوبرداری‌شده از تلگرام یا پیام‌رسان سروش مراجعه کرده بودند.
به گفته پاسخ‌دهندگان، اپلیکیشن‌های دیگری همچون طاقچه و فدبیو برای کتاب‌های الکترونیکی، و دیوار برای خرید آنلاین هم در دسترس بوده اند.
🔻 بشنوید: اینترنت ملی و نظارت بر فیلترشکن‌ها ــ گفت‌و‌گو با امیر رشیدی
قطع اینترنت: پیامد مالی، نگرانی، و واکنش احتمالی
بر اساس آخرین آمار سازمان تنظیم و مقررات ارتباطات رادیویی در ایران، تا پایان سال ۹۷، حدود ۷۴,۵ میلیون مشترک اینترنت پهن‌باند در ایران وجود دارد. به عبارت دیگر، ضریب نفوذ اینترنت در ایران حدود ۹۰ درصد است، آماری که در سال ۹۵، تنها ۵۳ درصد بود، و در سال ۹۲، در نخستین سال ریاست‌جمهوری حسن روحانی در حدود ۱۰ درصد.
گسترش ضریب نفوذ اینترنت به گسترش کسب‌و‌کارهای خرد نیز انجامید. اینترنت به محل درآمد بدل شد. در میان پاسخ‌دهندگان داخل‌نشین زمانه، ۴۵ درصد می‌گویند که درآمد آنها به اینترنت بستگی دارد. برای ۵۵ درصد، چنین موضوعی در کار نیست.
اما وقتی از پاسخ‌دهندگانی که درآمدشان به اینترنت بستگی دارد، پرسیدیم که «آیا “شبکه ملی اینترنت” نیازهای کاری شما را برآورده می‌کند و امکان اتصال به منابع درآمدی‌تان را می‌دهد؟»، اکثریت مطلق ۸۵ درصدی پاسخ دادند: «نه». اینترنت ملی تنها برای ۱۳,۲ درصد پاسخ‌دهندگان به افزایش درآمد منجر میشود و برای ۴ درصد دیگر تفاوتی ایجاد نمی‌کند.
همزمان با سرعت‌گرفتن تلاش‌های حکومت برای راه‌اندازی نهایی شبکه ملی اینترنت، مخاطبان ساکن داخل ایران نگران آن هستند. اکثریت مطلق ۹۳ درصدی پاسخ‌دهندگان به پرسش‌های زمانه می‌گویند نگران قطع دسترسی به اینترنت جهانی به دلیل راه‌اندازی «شما» به دست حکومت هستند. تنها ۵ درصد نگران نیستند و ۲,۵ درصد نیز می‌گویند اطلاع دقیقی از این موضوع ندارند.
مخاطبان اکثراً نگران اما هنوز برنامه‌ای برای مواجهه با قطعی احتمالی اینترنت در آینده ندارند. بیش از ۶۴ درصد پاسخ‌دهندگان ساکن ایران در برابر این پرسش که «در صورت قطع دوباره دسترسی به اینترنت جهانی، آیا برنامه‌ای برای مواجهه با این موضوع دارید؟»، می‌گویند: «خیر، نمی‌دانم چه کاری باید انجام دهم». ۲۳ درصد از پاسخ‌دهندگان می‌گویند در حال جستجو برای راه‌حل مناسبی از جمله وی‌پی‌ان‌های امن هستند.
دیگر مخاطبان راه‌حل‌های دیگری ارائه داده‌اند که برای زمانه تأیید مستقل آنها در صورت قطع دسترسی به شبکه جهانی اینترنت ممکن نیست: استفاده از مرورگر Tor، استفاده از دیتاسرورهای داخلی همچون ابرروان برای دسترسی به اینترنت بین‌المللی، ابزارهای ارتباط همتا به همتا همچون جمی، زیرونت و تاکس، جستجوی راه‌هایی که در دسترس حکومت نیست از جمله اینترنت ماهواره‌ای. شهروندان ساکن مرزها نیز سرویس اینترنتی کشورهای همسایه ــ همچون استفاده از ترک‌سل در مرز بازرگان ــ را پیشنهاد داده اند.
اما بیش از نیمی از پاسخ‌دهندگان (۵۴,۲ درصد) می‌دانند که در صورت قطع اینترنت برای بیش از یک هفته، دست به اعتراض خواهند زد. ۲۷ درصد این پاسخ‌دهندگان داخل ایران اما خواهان نزدیک‌ترشدن به «رانت اینترنتی» در چنین شرایطی هستند و می‌گویند برای دسترسی آزاد به اینترنت، به «افراد و نهادهای دارای مجوز دسترسی» رجوع خواهند کرد. بیش از ۵ درصد هم تحمل یا تطبیق با شرایط را گزینه خود معرفی کرده اند.
در میان پاسخ‌دهندگان خارج کشور، واکنش به قطعی دوباره اینترنت متفاوت بود. ۵۴ درصد گفته اند که دادخواهی از مجامع بین‌المللی را مد نظر قرار خواهند داد و ۳۸ درصد خواهان حمایت دولت‌های خارجی هستند. بیش از ۴۲ درصد گفته اند که تلاشی برای ارتباط اینترنتی با داخل نخواهند کرد. ۲۰ درصد نیز معتقدند که باید با ابزارهای سازگار با شبکه ملی اینترنت داخلی ایران تطبیق یافت. پاسخ‌دهندگان امکان انتخاب دو گزینه را داشتند.
تجربه‌ها
در انتهای نظرسنجی از هر دو دسته مخاطبان خارج و داخل ایران خواسته شد که تجربیات خود از وضعیت اینترنت محل سکونت یا احساس‌شان از قطع اینترنت در دوران اعتراض‌ها را بنویسند. در دو نقشه زیر، شماری از این تجربه‌ها را مرور می‌کنیم:
🔻 بیشتر بخوانید: روایت‌هایی از حکومت نظامی “مجازی”: تجربه مخاطبان زمانه از دوران قطع اینترنت
نظرسنجی‌های آینده
پنل نظرسنجی زمانه همزمان با روز جهانی آزادی مطبوعات سال جاری (سوم مه) راه‌اندازی شد. زمانه تاکنون ۱۰ نظرسنجی برگزار کرده است.
ایمیل‌های اعضای پنل نظرسنجی «زمانه» در یک‌ماه اخیر در مورد کندی اینترنت و مشکل آنها برای ورود به پنل نظرسنجی به شکل چشم‌گیری افزایش پیدایش کرده است.
«سروی‌گیزمو» که پنل نظرسنجی زمانه را میزبانی می‌کند، به دلیل تحریم‌های ایالات متحده از دسترس مخاطبان داخل ایران خارج شده است. فیلترینگ اینترنت به دست جمهوری اسلامی نیز وب‌سایت زمانه و متعلقات آن را از دسترس خارج کرده است. در این وضعیت، تنها پیشنهاد و راهکار ما استفاده از فیلترشکن‌ها و وی‌پی‌ان‌های امن است.
با وجود این مشکلات، رساندن صدای شما بدون کم‌و‌کاست در مورد مسئله‌های حیاتی و اساسی کشور وظیفه ماست و پنل نظرسنجی زمانه در همین راستا راه‌اندازی شده است. به همین دلیل از شما خواهش می‌کنیم که برای شرکت در نظرسنجی‌های آینده و نیز برای پیشنهاد موضوعات مورد نظرتان برای نظرسنجی در پنل ما عضو شوید. برای عضویت در پنل کافی است به چند سوال در این لینک پاسخ دهید. اطلاعات شما به صورت امن و ناشناس ذخیره خواهند شد و در اختیار هیچ طرف دیگری قرار نخواهد گرفت. پس از عضویت در پنل، در هر نظرسنجی ایمیلی با لینک آن برای شما فرستاده خواهد شد. توضیحات بیشتر در: به پنل نظرسنجی “زمانه” بپیوندید
برای ارتباط با پنل نظرسنجی از ایمیل روبرو استفاده کنید: [email protected]
نظرسنجی‌های پیشین زمانه:
- اکثریت پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی زمانه: پس از اعتراض‌های آبان، تحریم فعال انتخابات را برگزیده‌ایم
- روایت‌هایی از حکومت نظامی “مجازی”: تجربه مخاطبان زمانه از دوران قطع اینترنت
- اکثریت پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی زمانه: طرح «رفع انحصار از زبان انگلیسی» سیاسی، کارشناسی‌نشده و ناقض قانون اساسی است
- اکثریت پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی زمانه: فشار اقتصادی بی‌سابقه است و حکومت ناتوان از حل آن
- پاسخ‌ها به نظرسنجی درباره بیانیه‌های اخیر فعالان داخل: حمایت قاطع از خواسته‌ها، تفاوت در روش‌ها
- اکثریت پاسخ‌دهندگان به پرسش‌های زمانه درباره مسأله مسکن: راه‌حل، تحول بنیادی در عرصه سیاست است
- اکثریت شرکت‌کنندگان در نظرسنجی زمانه درباره تنش میان دولت‌های ایران و آمریکا: حمایت از مذاکره، نه به جنگ، نه به رژیم
- اکثریت پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی زمانه: مجلس بریده از مردم است؛ در انتخابات شرکت نمی‌کنیم
دوستان عزیزنظرسنجی شما با چنین تنوع و سطحی در ذهن مخاطب به دوام حکومت برای سالها تعبیر میشود و نباید راجب مسا ئلی که نشان از بودن مردم تحت حکومت آخوندها درسالهای آینده است، برنامه ها و مقاله و سخنرانی جدی گذاشت. اینها اگردوسال دیگه حکومت گمن
، ما زنده نخواهیم بود و اینترنت و اینترآقانت هم فرقی
نخواهدداشت.
پاینده و پیروز باشید.
خسرو حداد / 31 January 2020