آلیسا جویس – بخش اعظمی از زبان‌های آسیای میانه، مثل روسی، فارسی، هندی و حتی انگلیسی، احتمالاً حدود هشت‌هزار سال پیش از سرزمین آناتولی واقع در ترکیه امروزی نشأت گرفتند. این، نتیجه پژوهش گسترده‌ای بر روی یکصد و سه زبان باستانی و امروزی، از طریق روشی‌ست که معمولاً آن را با هدف بررسی نحوه تحول و انتشار بیماری‌های اپیدمیک استفاده می‌کنند. پژوهشگران امیدوارند این یافته‌ها به بحث طولانی‌مدتی که در خصوص خاستگاه زبان‌های هند و اروپایی درگرفته، بالاخره پایان بدهد.

 
زبان‌های انگلیسی، هلندی، اسپانیایی، روسی، یونانی و هندی شاید اختلافات چشمگیری داشته باشند، اما تشابهات‌شان هم کم نیست. مثلاً moeder در زبان هلندی، madre در زبان اسپانیایی، و mat در زبان روسی، هر سه به معنای «مادر» (mother) هستند. بر این اساس، پژوهشگران به این نتیجه رسیده‌اند که بالغ بر یکصد زبان پراکنده در اروپا و خاورمیانه، از ایسلند گرفته تا سریلانکا، ریشه مشترکی دارند.
 
برخی محققین بر این نظرند که زبان‌های هند و اروپایی، در حدود هشت‌ تا نه‌هزار و پانصد سال پیش، هم‌پای فنون کشاورزی از ترکیه به سرتاسر اروپا و آسیا نقل مکان کردند. اما محققین دیگری هم هستند که سوارکاران وابسته به قبایل «کورگان» در آسیای میانه را عامل پراکندگی زبان‌های هند و اروپایی در حدود شش‌هزار سال پیش می‌دانند. هر دو فرضیه، شواهد باستان‌شناختی متعددی را هم یدک می‌کشند، اما مطالعات نسب‌شناختی و ژنتیکی نژاد هند و اروپایی هنوز اجماعی در این زمینه صورت نداده‌اند. لذا، این موضوع به بحث پُرکش‌و‌قوسی بین زبان‌شناسان، مردم‌شناسان و مورخان فرهنگی بدل شده است.
 
صف‌بندی
 
ژن‌ها و واژگان، شباهت زیادی به هم دارند و سیر تحول زبان را هم اغلب به شکل «شجره‌نامه» نشان می‌دهند. لذا، «هم‌ریشگی» واژه‌ها – یعنی میزان تشابه آواها و معانی‌شان – را می‌توان همانند ترتیب‌گذاری DNA پیاده‌سازی نمود و آن را معیاری برای تعیین سطح تحول یک زبان دانست. اگر از این هم پیش‌تر برویم، حتی می‌‌توان آهنگ تحول هر کلمه یا به‌عبارتی «جهش‌«های یک زبان را مشخص کرد و بدین‌ترتیب، از نقطه افتراق زبان‌های هند و اروپایی نیز پرده برگرفت.
در سال ۲۰۰۳، راسل گری (Russell Gray) و دانشجوی مقطع دکتری‌اش کوئنتین آتکینسون (Quentin Atkinson) از دانشگاه اوکلند نیوزیلند، از طریق یک مدل‌سازی رایانه‌ای مدعی شدند این معما را “که به رغم اعمال بیشترین تحقیق، همچنان دردسازترین مسأله زبان‌شناسان تاریخی‌ست” حل کرده‌اند و در این بین، جانب فرضیه آناتولی را هم گرفته‌اند. همین تحقیق، موجی از جنجال را در محافل زبان‌شناسی به راه انداخت.
 
گرچه گری و آتکینسون، هیچکدام‌شان زبان‌شناس نیستند، اما بر این عقیده بودند که می‌شود از طریق روش‌های تحقیق در حیطه بوم‌شناسی فرگشتی، به سؤالات مهمی راجع به زبان‌های ماقبل تاریخی هم پاسخ گفت. ژن‌ها و واژگان، شباهت زیادی به هم دارند و سیر تحول زبان را هم اغلب به شکل «شجره‌نامه» نشان می‌دهند. گری و آتکینسون ابتدا فرض را بر این گرفتند که تغییر و تحول واژه‌ها هم مثل فرگشت گونه‌های زیستی است. لذا، «هم‌ریشگی» واژه‌ها – یعنی میزان تشابه آواها و معانی‌شان – را می‌توان همانند ترتیب‌گذاری DNA پیاده‌سازی نمود و آن را معیاری برای تعیین سطح تحول یک زبان دانست. اگر از این هم پیش‌تر برویم، حتی می‌‌توان آهنگ تحول هر کلمه یا به‌عبارتی «جهش‌«های یک زبان را مشخص کرد و بدین‌ترتیب، از نقطه افتراق زبان‌های هند و اروپایی نیز پرده برگرفت.
 

این دو پژوهشگر، از همین شیوه چندین واژه مشابه از ۸۷ زبان هند و اروپایی نظیر «مادر»، «شکار» (Hunt) و «آسمان» (Sky) را با هدف تعیین ارتباط متقابل این «گونه»های زبانی، به کار گرفتند. آنها متوجه شدند که قدمت خاستگاه مشترک این زبان‌ها، به حدود هفت‌هزار و هشتصد تا نه‌هزار و هشتصد سال پیش برمی‌گردد و این، احتمال صحت فرضیه آناتولی را بیشتر می‌کرد.
 
اما منتقدین هنوز شک داشتند. گری و آتکینسون، اگرچه به قدمت این زبان‌ها پی برده بودند، اما زادگاه‌شان در این تحقیق همچنان نامشخص بود. به همین منظور، این دو دانشمند طی پژوهشی که هفته گذشته در نشریه Science انتشار یافت، این معما را با کمک شبیه‌ساز‌های رایانه‌ای مبتنی بر علوم جغرافیا، که معمولاً اپیدمولوژیست‌ها از آن برای تعیین مسیر شیوع یک بیماری استفاده می‌کنند، مدنظر قرار دادند.
 
خوشبختانه موقعیت فعلی زبان‌های هند و اروپایی مشخص است و خاستگاه جغرافیایی زبان‌های مرده و کهنی نظیر یونانی باستان و سانسکریت را هم می‌شود از طریق شواهد تاریخی به دست آورد. لذا پژوهشگران، با تکرار مدل‌سازی‌های اپیدمولوژیک، که خاستگاه یک بیماری همه‌گیر را مشخص می‌کنند این‌بار دست به  تعقیب یکایک زبان‌های هند و اروپایی در راستای ریشه‌ مشترک‌شان زدند. بار دیگر، نتایج تحقیق آناتولی را نشانه می‌رفت.
 
یک تصویر دقیق و چندوجهی
 
کالین رن‌فریو (Colin Renfrew) از دانشگاه کمبریج انگلستان اولین کسی‌ست که آناتولی را به عنوان زادگاه زبان‌های هند و اروپایی معرفی کرد. هرچند که می‌گوید، “بالاخره یک تصویر دقیق و چندوجهی به دست‌مان آمد”، اما پیش‌بینی‌اش این است که زبان‌شناسان تاریخی، چندان علاقه‌ای به قبول سریع این شواهد از خود نشان ندهند. او می‌افزاید: “بنیاد مطالعات مرتبط با [تعیین خاستگاه] زبان‌های هند و اروپایی، مدت‌ها بر افسانه جنگجویان کورگانی که از استپ‌های بالادست روسیه فرود آمده‌اند، اتکا داشت و پژوهشگران هم وقت زیادی را صرف رد این فرضیه کردند”.
 
اما هنوز زبان‌شناسان و باستان‌شناسان زیادی هستند که ایده جنگجویان کورگانی را بهتر ارزیابی می‌کنند. اندرو گَرت (Andrew Garett)، یک زبان‌شناس از دانشگاه کالیفرنیا در برکلی‌ست که روش‌های جدید را گرچه ابتکاری می‌خواند، اما قبول‌شان ندارد. او می‌گوید: “نوعی جهت‌گیری در داده‌های اولیه وجود دارد که به نتایج اشتباه منجر می‌شوند و شواهد محکمی را که به نفع فرضیه کورگان است، اصلاً نادیده می‌گیرند”. دیوید آنتونی (David Anthony)، باستان‌شناسی از کالج هارت‌ویک نیویورک نیز می‌گوید اینگونه شبیه‌سازی‌ها، مطابقت چندانی با روش‌های پیچیده علم زبان‌شناسی و شواهد محکم باستان‌شناختی، ندارند. او می‌گوید، “این پژوهش، نمونه‌ای از تحکیم یک مدل فرضی‌ست؛ اما نتایج ِ حاصل از آن هم صرفاً به درد تأیید همان فرضیات و داده‌های اولیه می‌خورد”.
 
با این حال، آتکینسون می‌گوید این مدل‌سازی‌ها رفته‌رفته در حال پذیرفته شدن‌اند. “ده سال پیش، این پژوهش عکس‌العمل‌های خیلی متفاوتی را برانگیخت. حالا خوب فهمیده‌ام که تغییر محسوسی در گرایشات موجود به سمت راهکارهای مبتنی بر شبیه‌سازی‌های رایانه‌ای، در حیطه مطالعات تاریخی مرتبط با زبان‌شناسی به وجود آمده؛ به‌طوریکه روزی آن را یک اسلایدشوی عجیب می‌دانستند و حالا، در کانون توجه‌شان واقع شده است”.
 
منبع: nature
 
در همین زمینه:
 
توضیح تصویر:
زبان‌های هند و اروپایی، در حدود 7800 تا 9800 سال پیش، از سرزمین آناتولی – یا ترکیه فعلی – ریشه گرفتند / عکس از Jochen Tack – Getty Images