رخداد اعتراض‌های دی ۱۳۹۶ یک‌ساله شده است، اما بحث درباره آن هنوز در میان حاکمان ایران و مخالفان آنها جریان دارد. چندی پیش رئیس جمهوری اسلامی ایران مبدأ مشکلات اقتصادی و ارزی را تظاهرات اعتراضی سال گذشته خواند. اما آیا آن‌طور که مخالفان می‌گویند، دی ۹۶ نقطه عطفی در تاریخ سیاسی جمهوری اسلامی بود؟ شهلا شفیق، نویسنده و جامعه‌شناس در گفتوگو با «زمانه» پاسخ می‌دهد: «مسلماً! در دی گذشته طبقاتی که صاحبان قدرت آنها را “مستضعفین” می‌خوانند، با روحیه دیگری به جز اصلاح‌طلبی به خیابان آمدند.»
🔘 شهلا شفیق در یک‌سالگی دی ۹۶ به زمانه می‌گوید: «در دی‌ماه ۹۶ شعارها تعیین‌کننده بود. شعارها نشان می‌دادند مسئله بر خلاف نظرات برخی تحلیلگران دیگر، فقط اقتصادی نیست بلکه دقیقاً رابطه بین اقتصاد و سیاست را آشکار می‌کنند؛ به ویژه، به چالش‌کشیدن ترکیب مذهب و قدرت، یا ایدئولوژی نظام حاکم که اسلام‌گرایی است.» گفتوگو با او را بشنوید: |
هفتم دی ۹۶ تجمعی در مشهد علیه گرانی شکل گرفت. هرچند شعارهای معترضان در ابتدا علیه حسن روحانی، رئیس‌جمهوری سر داده شدند، به زودی نوبت به بالاترین مقام حکومت نیز رسید. اما هیچ‌کس تصور نمی‌کرد این تجمع جرقه آتش اعتراض‌هایی باشد که در ۱۰ روز، ۱۰۰ شهر ایران را درنوردید، از حاشیه گسترش یافت و به مرکز رسید، و در آنها فرودستان ــ طبقه‌ای که جمهوری اسلامی سنتاً پایگاه مردمی‌اش معرفی می‌کند ــ خواستار تغییر نظام شدند.
در یک سالی که گذشت اما حوادث گوناگونی رخ دادند. تحریم‌های آمریکا علیه ایران بازگشت، بحران اقتصادی تشدید شد، و جنبش کارگران و معلمان و کامیون‌داران به شکل حرکتی شورایی ــ سندیکایی و اغلب با ابزار اعتصاب و تجمع قوت گرفت. اعتراض‌ها به مشکلات زیست‌محیطی از جمله بی‌آبی، تبعیض جنسیتی و حجاب اجباری، تبعیض مذهبی، بی‌پاسخ‌ماندن مطالبات از موسسات مالی ورشکسته، بازداشت فعالان، وضعیت دانشگاه‌ها، … همچنان ادامه یافت. گروه‌های اپوزیسیون در خارج ایران بار دیگر نیرو گرفتند و ائتلاف‌های مختلفی تشکیل شد.
حرکت اعتراضی دختران خیابان انقلاب یکی از اعتراض‌هایی بود که دی ۹۶، یک روز پیش از تجمع مشهد با اعتراض ویدا موحد آغاز شد اما پس از پایان تظاهرات خیابانی ادامه یافت. این جنبش با پیوستن زنان دیگر قوت گرفت، با سرکوب شدید دستگاه امنیتی جمهوری اسلامی روبه‌رو شد و کنش‌گران آن به زندان افتادند. نسرین ستوده، وکیل شماری از دختران خیابان انقلاب و فرهاد میثمی، فعال مدنی نیز در همین رابطه دستگیر شدند.
در سالگرد اعتراض‌ها، شهلا شفیق در گفت‌و‌گوی بالا به ابعاد مختلف حرکت اعتراضی دختران خیابان انقلاب می‌پردازد و حجاب اجباری را نمادی از محروم‌ماندن زنان ایران از حقوق اولیه‌شان می‌داند؛ واقعیتی که اعتراض علیه حجاب اجباری را به نابرابری طبقاتی و فقدان آزادی سیاسی مربوط می‌کند و آن را به مسئله‌ای ورای صرف مسئله «سبک زندگی» بدل می‌سازد:
«مسئله حجاب مسئله‌ای بسیار پیچیده است و هنوز به طور دقیق مورد بحث قرار نگرفته… این موضوع تنها اخیر نیست. ما باید به لحاظ ساختاری به روندهایی نگاه کنیم که از فردای انقلاب شروع شد. تحمیل حجاب اجباری نماد ایدئولوژی حاکم بود و زنان از همان ابتدا با بدحجابی و سپس در دی با بی‌حجابی علیه آن مبارزه می‌کردند … حجاب فقط مسئله سبک زندگی نیست، بلکه نماد بی‌حقوقی زنان است. مبارزه علیه حجاب اجباری مبارزه علیه تبعیض است که از ارکان این نظام است و بر مقدس‌کردن حجاب بنا شده… اگر این موضوع را به طبقات فرودست ببریم، بی‌حقوقی زنان به آنها نیز مربوط است و همه ستم‌های دیگر به آن گره می‌خورد. زن کارگر نیز این بی‌حقوقی را که حجاب نمادش است، به شکل دیگری زندگی می‌کند … این فقط مسئله زنان طبقه متوسط نیست».
به باور شفیق، پیوند بین جنبش زنان و جنبش کارگری پیوندی تاریخی است اما رابطه این دو اکنون قطع شده است. او در نهایت می‌گوید که اپوزیسیون باید گفتارهایی سیاسی و ژرف‌نگرانه تولید کند که بتواند رابطه بین آزادی و برابری را نشان دهد زیرا بدون هر یک از این دو، دیگری نیز وجود نخواهد داشت.
درباره دختران خیابان انقلاب:
- ماندانا صبری: چرا این‌بار جنبش مبارزه با حجاب اجباری فراگیر شد؟
- نوشین احمدی خراسانی: چرا حرکت «دختران خیابان انقلاب» گسترش نیافت
- جلیل شکری: حجاب اجباری و زنان طبقه کارگر
- مهتاب دهقان: دختران خیابان انقلاب را باید در پرتوی جنبش دی خواند
- گفتوگو با صالح نجفی ــ رفع حجاب اجباری: حلقه مفقوده پیوند اقتصاد و سیاست
مطالب تازه به مناسبت سالگرد اعتراضات دی‌ماه ۱۳۹۶:
- پرویز صداقت: حاکمان و محکومان؛ یک‌سال پس از دی‌ماه ۱۳۹۶
- کمال خسروی: ریشه‌ها و آوندها: سالگرد دی‌ماه
- اکبر گنجی: مشکل گذار ایران به دموکراسی
- کاوه باربد: دی ماه ۹۶ − در کرمانشاه چه گذشت؟
- دی ۹۶: آتش‌فشان خشم به حاشیه‌رانده شدگان