انتشار بخش‌های مهم گزارش محرمانه آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای، پیش از مطرح شدن در اجلاس رسمی شورای حکام، با تفسیرها و تحلیل‌های رسانه‌های معتبر جهانی روبه‌رو شده است.
روزنامه واشنگتن‌پست در شماره دوشنبه ۱۶ آبان ۱۳۹۰(هفتم نوامبر ۲۰۱۱) می‌نویسد: “گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نشان می‌دهد، ایران به کمک دانشمندان خارجی توانسته است موانع مهم فنی را برطرف کند و به آستانه توانایی هسته‌ای برسد.”
این روزنامه ادامه می‌دهد: “ایران از کمک‌های یک دانشمند شوروی سابق به نام ویچسلاو دانیل انکو و دانشمندان کره شمالی و نیز عبدالقدیرخان پدر بمب اتمی پاکستان بهره برده است.” آژانس انرژی اتمی تاکنون با وجود در اختیار داشتن اطلاعات مشابه هیچ‌گاه آن‌ها را منتشر نکرده و تنها از آن‌ها به‌عنوان “فعالیتهای مشکوک” یاد کرده است.
انتشار غیر رسمی این گزارش واکنش‌های بسیاری چه در ایران، چه در اسراییل و کشورهای غربی برانگیخته است. علی‌اکبر صا لحی، وزیر امور خارجه ایران اما گزارش را بی‌پایه و اساس خوانده است و مقام‌های اسراییل آن را یک گام به سوی حمله نظامی به ایران توصیف کرده‌اند. برای بررسی بیشتر با رضا تقی‌زاده، استاد دانشگاه گلاسکو، کارشناس مسائل سیاسی گفت‌وگویی کرده‌ایم.
چه تفاوتی میان این گزارش آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای با گزارش‌های پیشین این آژانس وجود دارد؟
رضا تقی‌زاده: ضمن این که در گزارش جاری و ۱۲ صفحه ضمیمه آن نکات تازه‌ای از فعالیتهای نظامی‌ـ اتمی ایران وجود دارد که در گزارش‌های قبلی نبود، جهت این گزارش با گزارش‌های قبلی فرق کرده است. این نتیجه تغییر دیپلماسی دبیرکل تازه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یعنی آقای آمانو با آقای البرادعی است که همیشه گزارش‌ها را با تردید مطرح می‌کرد و قاطعیت در آن‌ها وجود نداشت.
در گزارش تازه اطلاعاتی که در اختیار آژانس هست، به‌عنوان اصل پذیرفته شده و ایران مستقیماً به حرکت در جهت در اختیار گرفتن بمب اتمی متهم شده است. در این مورد البته ایران کاملاً در موضع اتهام است و آژانس مدارکی در تأیید این اتهام منتشر می‌کند که پیش از این از انتشار آن‌ها خودداری می‌کرد.
اهمیت این اطلاعات تازه در حدی است که چین و روسیه در ۱۰ روز گذشته از آژانس خواستار پیشگیری انتشار آن شده‌اند. بهانه چین و روسیه در طرح این درخواست این بود که ممکن است به کاهش سطح همکاری‌های ایران با آژانس بیانجامد و ایران را عصبانی کند.
در این گزارش نکات متعدد تازه‌ای وجود دارد. ازجمله این که آقای صالحی در ماه ژانویه امسال با کشور زیمباوه برای خرید غیر قانونی اورانیوم خام وارد مذاکره شده است. یا این که ماهواره‌ها عکس‌هایی گرفته‌اند از پایگاه نظامی و مرکز تولیدات تسلیحاتی ایران در پارچین در غرب تهران که نشان می‌دهد در آنجا یک محفظه بزرگ فلزی به اندازه یک اتوبوس نصب شده است. مورد مصرف این محفظه آنطور که آژانس هم مورد تأکید قرار می‌دهد، آزمایش انفجار با قدرت بالا است که معنی ساده آن ساختن و آزمایش کردن ماشه اتمی است که برای انفجار بمب مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این موارد در کنار نکات متعدد دیگری که در گزارش به آن اشاره شده است، ازجمله همکاری با نمایندگان دو کشور (که مآلاً اشاره آن به پاکستان و کره شمالی در جهت از میان بردن موانع فنی دست‌یافتن به بمب اتمی و ساخت آن است) و استفاده از یک دانشمند روسی، در هیچکدام از گزارش‌های قبلی آژانس مورد اشاره قطعی قرار نمی‌گرفت.
همینطور گفته شده است ایران برای آزمایش بمب اتمی حتی یک آزمایش کامپیوتری هم انجام داده که این در ارتباط با نصب یک کلاهک اتمی بر موشک نوع شهاب است. این اطلاعات، شکل طرح آن‌ها و همچنین نو بودن آن‌ها موضوعی است که می‌توان از آن به عنوان موضوعی با اهمیت یاد کرد که نشان می‌دهد آژانس به این نتیجه رسیده است که ایران قصد اتمی شدنش را قطعی و در این جهت حرکت کرده و حال به نقطه پایانی رسیده است و اطلاعات و ابزار لازم را برای تولید بمب اتمی در اختیار دارد.
واکنش ایران با تنش و عصبیت همراه است. در آستانه انتشار این گزارش اعلام شده ایران در برگزاری مانورهای نظامی، انجام آزمایش‌های موشکی را در برنامه خود قرار داده است. بعدهم آقای صالحی گزارش را بی‌پایه و اساس خوانده است. این واکنش‌های ایران را شما چطور می‌بینید؟
در گذشته هم واکنش‌های ایران نسبت به گزارش‌هایی که مورد پسندش نبود، همین بود و همین عکس‌العمل‌ها را داشت و در مورد اطلاعاتی که گفته شده بود از روی لپ تاپی که از ایران خارج شده گرفته شده است، حتی از دریافت آن خودداری کرد. در مورد گزارش تازه هم آژانس علاوه براین که این گزارش را در اختیار ۳۵ عضو شورای حکام قرار داده است، نسخه‌ای از آن را برای گرفتن پاسخ رسمی ایران در اختیار نماینده ایران قرار داده است، ولی آن‌ها از قبول این گزارش به‌عنوان این که اصول آن مورد تردید است، خودداری کرده‌اند.
خودداری ایران از قبول گزارش و ندادن توضیح پیرامون آن، همان نتایجی را به‌بار می‌آورد که در طول یک‌سال و نیم و دوسال گذشته ایران با آن مواجه بوده است. یعنی تحمل فشارهای خارجی بیشتر در نتیجه عدم نشست و گفت‌وگو پیرامون موارد اتهام است. آقای صالحی بدون این که اصل قضیه و موارد اتهام را بپذیرد، از آژانس می‌خواهد یکباره همه اطلاعاتی را که در مورد ایران دارد، منتشر کند. ولی به این نکته باید توجه کرد که مسئولیت آژانس، مسئولیت گذرا و مقطعی نیست که در جهت خواسته آقای صالحی یکبار سئوال‌ها را مطرح کنند و وظایف آژانس تمام شود. اگر این نظارت وجود دارد، نظارت برای سازمان ملل و آژانس مرتبط با آن نظارت ماندگار است. یعنی اگر امسال ایران پرسش‌هایی را پاسخ داد، دلیل این نیست که سال بعد مجبور به دادن پاسخ‌های تازه نباشد و این خواسته آقای صالحی و درخواست طرح یکباره سئوالات به نظر بی‌مورد می‌رسد و واکنش عصبی ایران هم مشکلی را حل نمی‌کند.
ایران ناگزیر خواهد بود که بههرحال در جهتی حرکت کند که دنیای خارج هم پاسخگو بودن و احساس مسئولیت این رژیم را بپذیرد و این آن چیزی است که ایران در حال حاضر آماده نشان‌دادن آن نیست.
آقای آمانو رئیس آژانس دو هفته پیش برای گفت‌وگو با مقام‌های ارشد شورای امنیت ملی آمریکا درباره این گزارش به کاخ سفید رفت. پیش از حمله آمریکا و متحدین آن به عراق، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ادعاهای جرج بوش را درباره برنامه اتمی عراق رد می‌کرد، اما این‌بار این آژانس است که خواستار فشارهای جهانی علیه ایران شده است. در حالی که دولت باراک اوباما تقریباً عقب نشسته و تماشاگر ماجراست. به باور شما این به مشکلات کنونی غرب در مورد پرهیز از جنگ برمی‌گردد؟
شاید به نوعی تغییر سیاست‌های آژانس در برخورد با مسئله اتمی ایران است. آقای البرادعی در گذشته مانع از برخورد مستقیم با برنامه‌های اتمی ایران می‌شد و شاید در نتیجه این نوع برخورد، ایران موفق شد طی شش‌سال گذشته تقریباً تمامی هدف‌های بخش نظامی اتمی خود را تأمین کند.
آژانس انرژی اتمی در وضعیت فعلی چنین سیاستی را دنبال نمی‌کند و مصمم است در مقابل رفتارهای ایران و کاهش سطح همکاری با آژانس بایستد و کشورهای غربی هم با این نوع سیاست همکاری می‌کنند. در دوران آقای اوباما سطح همکاری مابین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با کشورهای غربی و آمریکا بسیار در مقایسه با دوران آقای البرادعی افزایش پیدا کرده است و بههرحال از این نوع رفتار، کشورهای غربی هم راضی هستند.
پیش‌بینی خود شما از طرح این گزارش در شورای حکام آژانس چه خواهد بود و آیا فکر می‌کنید این گزارش سرانجام در شورای امنیت مطرح شود؟
این گزارش بی‌تردید طی دو، سه روز آینده در شورای حکام مطرح می‌شود، ولی بعید به نظر می‌رسد به صدور قطعنامه‌ای در این جلسه بیانجامد. اگرهم در این حدود مقابله با ایران پیش نرود، به یقین به ایران فرصتی داده خواهد شد یا به صورت قطعنامه یا به صورت توصیه که در طول دو، سه‌ماه آینده سطح همکاری‌هایش را با آژانس افزایش دهد و پاسخگوی این پرسش‌ها باشد و پاسخ جامعی به این ۱۲ صفحه ضمیمه و اصل گزارش داده شود و اگر ایران اقدام عاجلی در این مورد نکند، در جلسه فصلی آینده آژانس که در ماه مارس خواهد بود، یقیناً قطعنامه به صورت مشخص مطرح و تصویب خواهد شد و به شورای امنیت ارسال می‌شود؛ احتمالاً برای طرح یک قطعنامه تنبیهی تازه، در شورای امنیت. ولی در این فاصله ممکن است که کشورهای غربی تنبیهات خاص خودشان را علیه ایران به موقع اجرا بگذارند. بعید به‌نظر می‌رسد که طرح این گزارش در جلسه هفته جاری شورای حکام به تصمیمات قطعی‌تری در زمینه اعمال تنبیهات تازه علیه ایران بیانجامد و به نظر نمی‌رسد این گزارش زمینه‌‌ساز جنگ تازه‌ای در منطقه باشد. احتمالاً صحبت‌هایی که حالا از احتمال افزایش خطر جنگ می‌شود، بیشتر تقویت کردن بخش جنگ روانی این پرونده است که اسراییل هم از این قضیه خوشحال است.
بههرحال ایران در وضعیت مطلوبی قرار ندارد و بایستی آماده باشد با فشارهای تازه‌ای روبه‌رو شود. در حداکثر شرایط خطرناک، ممکن است علیه تأسیسات اتمی ایران حملات نظامی خارجی صورت گیرد. این قضیه کاملاً قابل رد کردن قطعی نیست، ولی احتمال اعمال تنبیهات مالی‌ـ اقتصادی تازه به نظر اجتناب‌ناپذیر می‌رسد.