بیژن روحانی ـ بر اساس برخی پیش‌بینی‌ها، جمعیت جهان تا سال ۲۰۵۰ به حدود نه میلیارد نفر می‌رسد، اما اکنون مسئله مهم آن است که چگونه می‌توان میان تامین غذا برای این جمعیت رو به ازدیاد و حفظ تنوع گونه‌های زیستی تعادل برقرار کرد و مانع از انقراض و نابودی رو به گسترش این گونه‌‌ها شد؟
پیشتر سازمان ملل متحد هشدار داده بود که خطر نابودی تنوع زیستی در جهان بسیار جدی است و اثرات نامطلوب آن بر زندگی انسان‌ها می‌تواند حتی از تغییرات آب‌وهوایی نیز جدی‌تر باشد.
شکی نیست که تبدیل بخش‌های گسترده‌ای از مناطق جهان به زمینهای کشاورزی و تغییر در زیست‌بوم حیات وحش، هرساله باعث انقراض گونه‌های فراوانی از جانداران می‌شود. بنابراین موضوع حیاتی آن است که چه رویکردی در کشاورزی و به‌طور کلی در تولید غذا می‌تواند تاثیرات منفی کمتری بر حفظ تنوع زیستی برجای بگذارد و محیط زیست را کمتر دچار آسیب کند؟
تحقیقات جدید در خصوص دو رویکرد مختلف به استفاده از زمین برای کشاورزی نکات جالب توجهی را در برداشته است و محدودیت هرکدام از این روش‌ها را در حفظ محیط زیست نشان می‌دهد. در رویکرد اول که به رویکرد اشتراک زمین نیز موسوم است، تمام زمینهای یک منطقه زیر کشت می‌رود اما روش‌هایی برای کشاروزی اتخاذ می‌شود که خسارت کمتری به حیات وحش و زیست‌بوم آن‌ها وارد کند. بنابراین ممکن است محصول کمتری برداشت شود. این روش بیشتر در اروپا و به‌خصوص در مناطقی مورد استفاده قرار می‌گیرد که “سیاست مشترک کشاورزی”، کشاورزان را تشویق می‌کند تا قدمی در جهت حفاظت از حیوانات، پرندگان و گیاهانی بردارند که زیست‌بوم خود را با انسان به اشتراک گذاشته‌اند. بنابراین در این روش گرچه تمام زمینهای یک منطقه مورد استفاده قرار می‌گیرد اما برخی درختان، بوته‌ها و بخش‌ها و باریکه‌هایی از زمینهای زیر کشت، برای رویش گیاهان وحشی و حفظ تنوع زیستی باقی می‌ماند.
در روش دوم که به روش صرفه‌جویی یا ذخیره زمین نیز شناخته می‌شود، تنها قسمتی از زمینهای یک منطقه زیر کشت می‌رود، اما از حداکثر ظرفیت آن برای تولید محصول استفاده می‌شود، در حالی که بخش دیگر زمینهای آن منطقه به حالت طبیعی خود رها شده و از آن به عنوان یک ذخیره‌گاه طبیعی حفاظت به عمل می‌آید.
پرسش مهمی که پیش روی حافظان محیط زیست قرار دارد این است که کدام روش از یک‌سو می‌تواند محصول و در حقیقت غذای بیشتری برای انسان تولید کند و در عین حال آسیب کمتری را به حفظ تنوع زیستی در جهان وارد آورد؟
برای پاسخ به این سئوال پژوهشگران دانشگاه کمبریج در بریتانیا سرنوشت بیش از ششصدگونه از پرندگان و درختان را هم در مزارع کشاورزی و هم در زیست‌بوم‌های طبیعی در شمال هند و در جنوب کشور غنا بررسی کرده‌اند. نتیجه مطالعات آن‌ها این بوده است که روش صرفه‌جویی و ذخیره زمین برای حفظ گونه‌های در معرض خطر بهترین نتیجه را می‌دهد. در تحقیقات این گروه، میزان محصول یکسانی به هر دو روش تولید شد، اما روش اشتراک زمین، یا زیر کشت بردن تمام زمینهای یک منطقه، آسیب‌های بسیار بیشتری را به زیست بوم طبیعی و حیات وحش آن وارد کرد.
این پژوهش توسط بن فالان Ben Phalan و همکاران او انجام و نتایجش برای نخستین‌بار در ماه سپتامبر سال‌‌جاری در مجله ساینس منتشر شد. این پژوهش از آن جهت دارای اهمیت فوق‌العاده است که برای اولین‌بار به هر دو عامل حیاتی یعنی تولید محصول بیشتر برای انسان و حفط محیط زیست و تنوع زیستی به‌طور یکسان توجه شده است. انتقادی که گاه به برخی از پژوهش‌ها در این زمینه وارد می‌شود آن است که یا به‌طور کلی نیاز انسان برای تولید محصولات کشاورزی و غذایی را نادیده می‌گیرد و فقط به حفظ محیط زیست می‌اندیشد، یا این که به فکر استفاده حداکثری از منابع طبیعی بدون اندیشیدن به حفاظت از زیست بوم طبیعی است. بنابراین لازم است بین هردوی این عوامل تعادل برقرار شود. تعادلی که گفتن آن شاید آسان باشد اما در عمل و روی زمین دست یافتن به آن دشوار است.
به گفته پژوهشگران کمبریج، مسئله تامین غذا یک مسئله حیاتی است، اما از سوی دیگر باید توجه داشت که این مسئله به حفط تنوع زیستی و حفاظت از اکوسیستم و زیست بوم نیز بستگی دارد. این امر به‌خصوص در مناطق فقیر خود را بیشتر مشخص می‌کند.
با مشخص شدن نتایج این پژوهش اکنون سئوال این است که آیا به‌طور مثال اروپا باید در سیاست‌های کشاورزی خود تجدید نظر به عمل آورد و مناطق بیشتری را به عنوان ذخیره‌گاه‌های زیست محیطی مورد حفاظت قرار دهد؟ آیا بودجه ۳۴ میلیارد یورویی را که برای ترویج روش اشتراک زمین در فاصله سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳ اختصاص یافته است، باید برای روش صرفه‌جویی و ذخیره زمین به کار ببرد؟
پاسخ آن است که هنوز مشخص نیست هزینه‌ها و منافع اقتصادی این تغییر روش چگونه خواهد بود.
چارلز گادفرای، زیست‌شناس دانشگاه آکسفورد، معتقد است هرکدام از این روش‌ها ممکن است تنها در یک منطقه جغرافیایی نتیجه بدهد و نمی‌توان این فرمول را برای تمام دنیا به کار بست.
اما در هرحال چنان‌چه سرمایه‌گذاری لازم برای یافتن بهترین روشی انجام نشود که بتواند هم محصولات مورد نیاز جمعیت رو به رشد جهان را فراهم کند و هم محیط زیست و تنوع زیستی را حفظ کند، از میان رفتن و انقراض بسیاری از گونه‌های حیات قطعی است. انقراضی که هرگز بازگشت‌پذیر نیست. بنابراین اگر انسان دست به کار حفاظت از جانداران نشود باید آماده مواجهه با عواقب شوم از دست رفتن تنوع زیستی در دنیا باشد.
در همین زمینه: