در چهاردهم مرداد هر سال، همزمان با سالگرد نهضت مشروطه، رادیو زمانه نیز سالگرد خود را جشن می‌گیرد. پنج سال پیش در چنین روزهایی، فرح کریمی که در آن زمان نماینده‌ی حزب سبزها در پارلمان هلند بود، به ایرانیان اطلاع داد که رادیو زمانه به‌ عنوان رسانه‌ای مستقل به جمع رسانه‌های پارسی‌زبان افزوده شده است. در واقع اگر کوشش‌های خانم کریمی نبود «زمانه» و همچنین چند پروژه‌ی رسانه‌ای دیگر، نمی‌توانست پای به عرصه وجود بگذارند. به باور من، جامعه‌ی رسانه‌ای ایران مدیون تلاش‌های فرح کریمی در عرصه‌ی اطلاع‌رسانی آزاد است.

اکنون به مناسبت پنجمین سالگرد شکل‌گرفتن «زمانه»، به کوتاهی به کارنامه‌ی سال‌هایی که پشت سر گذاشته‌ایم نگاهی می‌اندازم؛ این‌کار تنها با هدف شفاف‌سازی و آگاه کردن مخاطبان، و عموم هم‌میهنان و فارسی‌زبانان در کشورهای دیگر صورت می‌گیرد، به‌ویژه مخاطبانی که در این سال‌ها هرگز ما را تنها نگذاشتند.

تصور می‌کنم یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های فرهنگی ما این است که بتوانیم گذشته‌مان را واقع‌بینانه ارزیابی کنیم. بسیاری از زمامداران ما که در برشی از تاریخ نقشی را به عهده داشته‌اند، کوشیده‌اند گذشته را از دریچه‌ی چشم خود و بر پایه منافع شخصی‌ یا گروهیشان ارزیابی کنند. این موضوع زمانی بغرنج‌تر می‌شد که آن‌ها می‌کوشیدند دیگران را در پذیرش این ارزیابی سهیم کنند.

دولت‌ها در این میان، دست‌کم از انقلاب مشروطه به این‌سو تلاش کرده‌اند که تاریخ را به سود خود به شیوه‌ای هدفمند تحریف کنند. یکی از آخرین نمونه‌ها در این زمینه، کشتار هزاران زندانی سیاسی در دهه ۱۳۶۰ خورشیدی ا‌ست. پس از نزدیک به دو دهه هنوز هم هیچکس حاضر نیست مسئولیت این حرکت را به عهده گیرد و هر کس بر پایه‌ی مصلحت زمان، قرائتی از این جنایت تاریخی به دست می‌دهد.

ما در «زمانه» تلاش کرده‌ایم جایگاهی باشیم برای صداهایی که به ندرت موقعیتی برای شنیده‌شدن‌شان پیدا می‌کنند: از دگراندیشان سیاسی، اجتماعی و مذهبی گرفته تا فعالان حقوق‌ زنان، اقلیت‌های قومی-مذهبی، دگرباشان و … همچنین هر فرصتی را به‌کار برده‌ایم تا روایتی از تاریخ رسمیت‌نیافته را از دریچه‌ی چشم انسان‌های درگیر بازتاب دهیم که آخرین نمونه‌اش، مجموعه نوشتارها و گفت‌و‌گوهای منیره برادران زیر عنوان «زندان‌نگاری‌های زندانیان سیاسی» در سال‌های دهه‌ی ۱۳۶۰ بود که در زمانه منتشر شد و به‌زودی به شکل کتابی مستقل در کتابخانه‌ی زمانه قرار خواهد گرفت.

«زمانه» در بستر دگرگونی‌های تاریخی

رسانه اگر پویا باشد، بسیاری از تنش‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را بازتاب می‌دهد. چنین است که پیشینه‌ی رادیو زمانه هم از تاریخ و تحولات پنج سال گذشته در ایران جدا نیست. نخستین مدیر زمانه با توجه به بودجه مناسب و همچنین طرح‌هایی نو، بسیار موفق عمل کرد. به عقیده من به جرأت می‌توان نخستین سال فعالیت «زمانه» را سال شکوفایی و پویایی این رسانه خواند. «زمانه» در آن زمان توانست همکاری بسیاری از روزنامه‌نگاران شهروند و همچنین روشنفکران ایرانی را جلب کند و در کمترین مدت، به یک رسانه‌ی مطرح بدل شد. اما متأسفانه به دلیل زیرساخت‌های اداری و مالی، به‌تدریج رادیو زمانه در پایان سال دوم فعالیتش در آستانه‌ی بحران مالی و ادارى قابل تأملی قرار گرفت؛ چنان‌که تغییر نظام مدیریتی یک نیاز مبرم و حیاتی برای نجات «زمانه» بود. این امر که هنوز هم به‌دلیل برخی ملاحظات کمتر کسی به‌گونه‌ای جدی بدان پرداخته، به تنش‌ها و بحث‌هایی نه چندان سازنده دامن زد. پیش از آن‌که من سردبیری زمانه را به عهده بگیرم، این تنش‌ها و بحث‌ها متأسفانه از دایره‌ی همکاران «زمانه» بیرون رفته و در وبلاگ‌ها و سایت‌های شخصی انعکاس می‌یافت.

زیرساخت‌ها و دستاوردها

با توجه به مشکلات زمانه در دوران گذار بدیهی‌ست که یکی از دشوارترین چالش‌های ما مدیریت بحران‌هایی بود که به «زمانه» تحمیل می‌شد. همکاران ما در بخش رادیو که از نخستین روزهای پیدایش زمانه تا امروز همچنان مهم‌ترین و روزآمدترین گزارش‌ها را تهیه می‌کنند و به یک معنا «روح زمانه» را آن‌ها ساخته و پرداخته‌اند، بیشترین سهم را در نگه‌داری «زمانه» به‌عنوان یک رسانه در شرایط دشوار به عهده داشتند. در این میان جا دارد از پژمان اکبرزاده و مریم محمدی و سراج میردامادی و ایرج ادیب زاده یاد کنم که هر یک به سهم خود سنگی بر سنگ زمانه افزوده‌اند.

امکان فعالیت پویا و تأثیرگذار یک رسانه‌ی جدی و حرفه‌ای که در همان حال شهروندی هم هست، بدون وجود یک هسته‌ی حرفه‌ای اداره‌کننده امکان‌پذیر نیست. پس از پشت سر گذاشتن بحران‌ها، تلاش‌ ما در به وجود آوردن زیرساخت‌هایی که تضمین‌کننده‌ی فعالیت شهروندی در یک رسانه‌ی حرفه‌ای باشد، به‌تدریج به ثمر نشست.

علاوه بر رادیو ما به سایت «زمانه» پرداختیم. در مدتی نه چندان طولانی هر یک از این بخش‌ها در زمینه‌ی کار خودش به دستاوردهایی دست یافته است:

بخش «اندیشه‌زمانه» که زیر نظر دکتر محمدرضا نیکفر اداره می‌شود، در قلمرو فلسفه، اندیشه و نگرش‌های نو از بخش‌های معیار در حوزه خود به شمار می‌آید.

بخش «فرهنگ زمانه» زیر نظر حسین نوش‌آذر اداره می‌شود و در زمینه‌ی ادبیات معاصر ایران، بازتاب‌ دادن گفتمان‌های فرهنگی، شناساندن کتاب و گفت‌و‌گو با نویسندگان فعال است. این بخش از بخش‌های تأثیرگذار فرهنگی ماست.

در زمینه‌های اجتماعی، حقوق زنان و حقوق انسانی، و همچنین حقوق اقلیت‌های جنسی، مذهبی و قومی همکاران ما مریم حسین‌خواه، بهنام دارابی‌زاده و محسن کاکارش و ساقی قهرمان فعالیت‌های گسترده‌ای دارند. «زمانه» بی‌تردید نخستین رسانه‌ای‌ است که مسایل دگرباشان را به شکلی جدی بازتاب می‌دهد.

در بخش «خبر» نیز تلاش بر این بوده که علی‌رغم محدودیت فراوانی که از نظر تعداد همکاران داریم، مهم‌ترین رویدادهای روز – پا به پای رسانه‌های بزرگ – پوشش داده شود

بخش آموزش روزنامه‌نگاری آن‌لاین ما یکی از موفق‌ترین دوره‌های آموزشی خبرنگاری آنلاین ایرانی است. بسیاری از طریق این بخش به ما پیوسته‌اند، آموزش دیده‌اند، در تحریریه‌های «زمانه» آغاز به فعالیت کرده‌اند و گروهی از آنان بعد از مدت کوتاهی کار روزنامه‌نگاری را به‌گونه‌ای حرفه‌ای آغاز کرده اند و در رسانه‌های دیگر هم مقالات و گزارش‌هایی منتشر می‌کنند. در کمتر از یک سال نزدیک به دو هزار نفر دوره‌های آموزشی «زمانه» را گذرانده‌اند. خوشبختانه این بخش همچنان در حال گسترش است.

در کنار مخاطبانی که مستقیماً به «زمانه» رجوع می‌کنند، بسیاری از رسانه‌ها و وبلاگ‌ها، گزارش‌ها و مصاحبه‌های ما را بازنشر می‌‌کنند. گاه منبع ذکر می‌شود و گاهی نیز از آوردن منبع خودداری می‌شود.

رادیو زمانه در حال گسترش است. به‌زودی بخش تازه‌ای به «زمانه» افزوده خواهد شد. این بخش که از آن می‌توانیم به عنوان نوعی تریبون یاد کنیم، به نظرات و دیدگاه‌های شهروندان اختصاص خواهد داشت. همه‌ی شهروندان می‌توانند در این بخش عقاید خود را پیرامون مهم‌ترین چالش‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه‌ی امروز ایران آزادانه بیان کنند.

بخش تصویری رادیو زمانه به زودی فعال‌تر از پیش عمل خواهد کرد. همچنین «زمانه» فعالیت خود را در عرصه‌ی مستندسازی سینمایی آغاز خواهد کرد.

در هر حال ما همچنان به رغم کاهش چشمگیر بودجه، یکی از تولیدکننده‌های بزرگ در عرصه‌ی رسانه‌ای هستیم. اکنون می‌توان ادعا کرد که «زمانه» رسانه‌ای چند وجهی و رسانه‌ی‌ همه‌ی ایرانیان است؛ از آن شاعر یا نویسنده‌ی گمنام تا نام‌آشناترین اندیشمندان و صاحب‌نظران می‌توانند اطمینان داشته باشند که صدای آنان از «زمانه» به گوش همگان خواهد رسید.

ما با به‌وجود آوردن یک دستگاه ویراستاری که از کارآیی بسیار خوبی برخوردار است، موفق شده‌ایم قلم و فکر شهروندان ایرانی را در یک چارچوب حرفه‌ای عرضه کنیم. با این‌حال هنوز به مقصد نرسیده‌ایم و فقط در آغاز راه قرار داریم.

ما، شما و چالش‌های پیش روی

نگفته پیداست که در شرایطی که وارث سوءتدبیرها بوده‌ایم، کار ما خالی از ایراد نیست. در این مدت انتقادهای زیادی به دست‌مان رسیده. در عمل سعی کرده‌ایم پاره‌ای از ایرادها را برطرف کنیم، و با این‌حال می‌دانیم که هنوز ایرادهایی وجود دارد. در اندیشه‌ایم که این نواقص را هم از میان برداریم و به بازدهی و کارآیی سایت «زمانه» بیفزاییم. اگر پیشنهادی دارید، از ما مضایقه نکنید. زمانه به‌راستی که از آن شما است.

به مناسبت پنجمین سال تأسیس رادیو زمانه این مسائل و مشکلات را با شما در میان گذاشتم با این امید که از همکاری شما بهره‌مند شوم. همه‌ی هدف من و همکارانم این است که هر شهروند ایرانی و فارسی‌زبان «زمانه» را از آن خود بداند.

همان‌گونه که دو سال پیش، در آغاز همکاری‌ام با «زمانه» به عنوان سردبیر، اشاره کردم، یک‌بار دیگر باید تأکید کنم که «زمانه» در رقابت با دیگر رسانه‌ها نیست و معتقدم اساساً رسانه‌های فارسی‌زبان نباید خود را در رقابت با یکدیگر ببینند. هر یک از همکاران رسانه‌ای ما، در قلمرو خودش فعالیت دارد. «رسانه» اگر هدفش ایجاد آگاهی است، نباید برای اثبات خود، دیگری را نفی کند.

ما به انتقاد سازنده اعتقاد داریم و نه به تشویق‌های هیجانی و مقطعی برای بازارگرمی یا فضاسازی‌های کاذب. ما با حتم‌ها و جزم‌هایی که بر ضد انسانیت هستند، کاری نداریم و نمی‌خواهیم همیشه به همان «راه دیروز» برویم. بلکه به سهم خود تنها می‌خواهیم فضایی پدید آوریم که اندیشه و صدای همه در آن بازتاب یابد.

تلاش همکارانم در نخستین سال تأسیس «زمانه» در سال ۲۰۰۶ را تحسین می‌کنم و همچنین از همه‌ی‌ نویسندگان و روزنامه‌نگارانی که با قلم و اندیشه‌شان «زمانه» را ساختند صمیمانه سپاسگزاری می‌کنم. «زمانه» تنها به نام‌هایی که روزانه در بالای مطالب و برنامه‌ها می‌بینید محدود نیست. بسیاری از همکاران ما که نام آن‌ها را هر روز بر پیشانی «زمانه» نمی‌بینیم، هر یک بخشی از زندگی‌شان را وقف «زمانه» کرده‌اند.

 از زحمات این دوستان نیز سپاسگزارم.

فرید حائری‌نژاد
سردبیر رادیو زمانه
آمستردام، اوت ۲۰۱۱