نادیا دریک-سازوکار فوران‌ آتشفشان‌های جزایر هاوایی را شاید آنقدرها که زمین‌شناسان گمان می‌برند هنوز نفهمیده‌ایم. پژوهشی جدید، حکایت از این می‌کند که فعالیت‌ افسارگسیخته‌ی آتشفشان‌های این ناحیه، به‌جای اینکه ناشی از صعود یک ستون مواد مذاب از ژرفای زمین باشد؛ از یک حوزه‌ی زیرمینی ِ سنگ گذاران که در فاصله‌ی یک‌هزار کیلومتریِ غرب این مجمع‌الجزایر واقع شده، نشأت می‌گیرد.

«رابرت ون‌در هیلست» (Robert van der Hilst)؛ از زلزله‌شناسان مؤسسه‌ی فناوری کالیفرنیا (کلتک) در کمبریج و از کمک‌نویسندگان این پژوهش، که دو روز پیش در نشریه‌ی علمی ِ Science انتشار یافت، در این‌باره می‌گوید: «تصاویر ساده و استاندارد هاوایی، احتملاً اشتباه‌اند».

تا چندین دهه دانشمندان در خصوص منشأ فعالیتِ این آتشفشان‌ها سردرگم بوده‌اند؛ چراکه مکان‌شان درست در میانه‌ی یک صفحه‌ی تکتونیکی واقع شده است و جایی‌ نیست که زمین‌شناسان انتظارش را بکشند (یعنی مرز مابین صفحات تکتونیکی). نمودارهایی که سعی در توصیف تشکیل این جزایر از طریق تئوریِ «صعود ماگما از گوشته» می‌کند؛ نخستین بار در سال ۱۹۷۱، توسط ژئوفیزیکدانی به نام «جیسون مورگان» (Jason Morgan) ایجاد شد. این نمودارها، پوسته‌ی زمین و صفحات تکتونیکی‌اش را در حالی نشان می‌دهد که بر فراز ستونی بطری‌مانند و ساکن از سنگ مذاب، که از اعماق گوشته نشأت گرفته؛ می‌لغزند. صعودِ این ستون ِ گدازان هم آتشفشان‌هایی را در بستر دریا شکل داده که در نهایت تبدیل به جزیره شده‌اند. حرکت افقی ِ صفحات تکتونیکی، آهسته‌آهسته کوه‌ها را با دورتر کردن از ستون ماگما، سرد و خاموش می‌کند و این جزایر ِ کهن آتشفشانی هم با گذشت زمان فرسایش یافته و به اعماق اقیانوس ِ آرام فرومی‌روند.

اما حال، ون‌در هیلست و گروهش ایده‌ی دیگری دارند که شاید اساساً این آتشفشان‌ها را محصول سرگذشت دیگری بداند: آن‌ها گمان می‌کنند که این جزایر آتش‌فشانی، ریشه در حوزه‌ی گدازانی به پهنای بالغ بر ۲۰۰۰کیلومتر و واقع در ژرفای ۷۰۰کیلومتریِ زمین می‌دوانند. «کین سائو»، نویسنده‌ی اصلی این مقاله و از دانشجویان ون‌در هیلست، در این‌باره می‌گوید: «ظاهراً مواد گدازان، در زیر قسمت فوقانی گوشته، گیر افتاده‌اند. ممکن است که ستون‌های ثانویه‌ای هم از این حوزه نشأت گرفته باشد و فعالیت‌های کنونی ِ آتشفشان‌ها[ی هاوایی] را تجدید نیرو کند».

اما اگر پوسته‌ی زمین را کنار بزنیم، اصولاً هیچ استخر بزرگ و گدازانی از جنس ماگما دیده نخواهد شد؛ چراکه فشار ِ آن پایین، به‌حدی زیاد است که گوشته، حالتی سفت و سنگی دارد. سنگ‌ها در آنجا چنان مچاله شده‌اند که درست مثل سطح زمین، همچون یک پوسته احیا شده، و سطوح سختی موسوم به «ناپیوستگی‌» را شکل می‌دهند که مثل آینه‌ای در برابر امواج لرزه‌ایِ اعماق زمین عمل می‌کنند. الگوی امواج لرزه‌ایِ بازتاب‌شده از این ناپیوستگی‌ها، می‌تواند از وجود تشکیلات زیرزمینی ِ پنهانی نظیر ستون‌های ماگما حکایت کند. نقشه‌بردای از این امواج، خوانش ِ دقیقی از دمای نواحی ِ گوناگون درون زمین را در اختیارمان خواهند نهاد.


سائو، ون‌در هیلست و همکاران‌شان هم از این امواج برای تشخیص این حوزه‌ی گدازان ماگما استفاده کرده‌اند. این تیم، اطلاعاتِ لرزه‌ایِ بالغ بر ۴۸۰۰زمین‌لرزه‌ی ثبت‌شده توسط ایستگاه‌های مستقر در سواحل پیرامون اقیانوس آرام؛ که مشتمل بر حدوداً ۱۷۰هزار الگوی موج ِ بازتابی می‌شدند را مورد بررسی قرار دادند. این روش اغلب برای کشف حوزه‌های زیرزمینی ِ نفت و گاز استفاده می‌شود. سپس آن‌ها مدل‌های فیزیکی ِ موجود، که حکایت از نحوه‌ی عکس‌العمل ِ سنگ‌ها در برابر شرایط مختلف دمایی و فشاری می‌کند را برای پیش‌بینی ِ دمای نواحی ِ زیرسطحی ِ سفتی که امواج لرزه‌ای را بازتابانده‌اند، استفاده کرده و ناحیه‌ای وسیع و گدازان را در غرب مجمع‌الجزایر هاوایی پیدا کردند.

سائو می‌گوید: «نتایج ما، حکایت از تصویری جدید از دینامیکِ درونی ِ سیاره‌‌مان می‌کند». او در ادامه می‌افزاید که سرنخ‌هایی مبنی بر بازیافت سنگ‌ها در درون زمین، نحوه‌ی انتقال و تولید گرما و همچنین ساختار شیمیایی ِ مواد درونی ِ زمین به‌دست آورده‌اند.

«آرون دیوس» (Arwen Deuss)؛ زلزله‌شناسی از دانشگاه کمبریج، با تأیید این کشفیاتی که از چندین روش به دست آمده، می‌گوید: «واقعاً راه هوشمندانه‌ای برای پردازش داده‌هاست». او به این نکته نیز اشاره می‌کند که کار بر روی ساختارهای زیرسطحی ِ زمین در اعماق اقیانوس، با فقدان حسگرهایی که نزدیک به منطقه نصب شده باشند، اندکی دشوارتر می‌شود.

اما «ادوارد گارنرو» (Edward Garnero)، زلزله‌شناسی از دانشگاه ایالتی ِ آریزونا؛ به تناقض‌هایی در شدت نیروها و الگوهای امواج زیرزمینی‌ای که توسط تیم ون‌در هیلست مورد بررسی قرار گرفته اشاره می‌کند و آن‌ها را متفاوت از نتایج دیگر پژوهش‌ها می‌داند. به‌علاوه، «توماس لی» (Thomas Lay)، زلزله‌شناسی از دانشگاه کالیفرنیا-سانتاکروز نیز هشدار می‌دهد که تیم ون‌در هیلست، داده‌های خاصی که بشود اطمینان کافی برای دخالت دادن در پژوهش‌ها به آن‌ها نسبت داد را انتخاب نکرده‌اند و امکان دارد که با درنظر گرفتن ِ برخی امواج نویزمانند، نتایج ِ نادرستی را به‌دست آورده باشند. لی می‌گوید: «گزینش محتاطانه‌ی داده‌ها، به تولید مدل‌های مستحکم خواهد انجامید. نمی‌توان۱۷۰ هزار موج ِ باکیفیت داشت».

ون‌در هیلست اما مدعی‌ست که روش مشابهی که برای پژوهش بر منطقه‌ای در نزدیکی هاوایی انجام گرفته، الگوهای موجی ِ مشابهی را در لایه‌های سنگی ِ زیرسطحی دیده است و توسل به یک روش محتاطانه، شاید نتایج چندان دقیقی به دست‌مان ندهد. او می‌گوید: «شکی نیست که ما از امواجی هم استفاده کرده‌ایم که زلزله‌شناسانی که به پژوهش‌های محلی و محدود می‌پردازند، آن‌ها را زیاده از حد نویزی و مغشوش می‌دانند. اما ما تأثیر نویزها را با مجموعه‌داده‌های بسیار عظیم، به حداقل رسانده‌ایم».
«سیسیلی ولف» (Cecily Wolf)، زلزله‌شناسی از دانشگاه هاوایی هم از طریق آرایه‌ای از حسگرهای زیراقیانوسی ِ نصب‌گشته در پیرامون این جزایر، اقدام به بررسی ِ حوزه‌ی گدازانِ زیر این منطقه کرده است. او و گروهش، از طریق روش متفاوتی پی به وجود چیزی شبیه به یک ستون در زیر مجمع‌الجزایر هاوایی برده‌اند؛ ستونی که تا فوقانی‌ترین نقظه‌ی گوشته کشیده شده است.

او می‌گوید: «این، پژوهش ِ جذاب و ارزنده‌ای‌ست. اما نتایجی گیج‌کننده به دست می‌دهد. من گمان می‌کنم که هنوز پرسش‌هایی پیرامون پژوهش‌های هر دوی ما وجود دارد. خوب است که چندین نفر، از چندین طریق به نتایج مشابهی برسند؛ اما ما هنوز به این نتیجه نرسیده‌ایم».

منبع: nature

توضیحات تصاویر:

1- کوهی از مجمع‌الجزایر هاوایی / عکس از Frans Lanting / Corbis
2- نمودار متعارفِ ستون نهفته در لایه‌های زیرسطحی ِ مجمع‌الجزایر هاوایی / GARY HINCKS/SCIENCE PHOTO LIBRARY