حملات هوایی نیروهای ائتلاف علیه نیروهای نظامی قذافی ادامه دارد. ناتو هنوز بی‏‌طرف است، اما باراک اوباما، رئیس جمهور امریکا، روز دوشنبه ۲۸ مارس اعلام کرد که از روز چهارشنبه، ۳۰ مارس، فرمانده‌ی عملیات به ناتو سپرده می‏‌شود. امریکا، بریتانیا، آلمان و فرانسه بر لیبی پس از قذافی تاکید می‏‌کنند.

روسیه مخالف حملات هوایی نیروهای ائتلاف علیه واحدهای نظامی قذافی و حمایت از شورشیان است.
آینده‌‏ی سیاسی لیبی چه خواهد بود؟ قذافی و نیروهای طرفدار او تا کجا به مقاومت در برابر شورشیان ادامه می‏‌دهند؟

این‌‏ها پرسش‏‌ها و موضع‏‌گیری‏‌هایی است که در کنفرانس روز سه‏شنبه ۲۹ مارس لندن برای ترسیم آینده‏‌ی سیاسی لیبی مطرح شده است؛ کنفرانسی که وزرای خارجی بیش از ۴۰ کشور جهان در آن شرکت دارند و هم‏‌چنین بان‏‌کی‏‌مون، دبیرکل سازمان ملل، ژان‏پینگ رئیس اتحادیه‏‌ی آفریقا و راسموسن دبیرکل ناتو از حاضران در اجلاس هستند.

در گفت‌وگو با مهرداد خوانساری، کارشناس مرکز مطالعات خاورمیانه و تحلیل‏گر سیاسی در لندن، نخست از او پرسیده‌ام: نظر شما در مورد کنفرانس لندن چیست؟ آیا این کنفرانس در آینده‏ی سیاسی قذافی و لیبی مؤثر است؟

مهرداد خوانساری: بدون تردید این کنفرانس می‏تواند نقش مهمی را در القای این تصویرکه- قذافی بالاخره باید صحنه‏ی سیاسی لیبی را ترک کند-، ایفا کند و قوت قلبی برای مخالفین آن باشد که به پیکار خودشان برای کنار زدن او ادامه بدهند. برای این‏که تردیدی نیست که امروز کشورهای عمده‏ای در دنیا پشت این ماجرا را گرفته‏اند و با رساندن کمک‏های لازم به نیروهای مخالف، عرصه را بر قذافی تنگ می‏کنند.

این‏که آینده و تاریخ به نفع قذافی نیست، امری است که امروز مسجل است، اما این‏که دقیقاً این ماجرا چه زمانی می‏تواند تحقق پیدا کند، مسئله‏‏‌ای است که در این کنفرانس هیچ تصمیمی در مورد آن گرفته نخواهد شد. چون اعضای این کنفرانس ضمن این‏که خواستار کنار زدن قذافی از صحنه‏ی قدرت در لیبی هستند، این آمادگی را ندارند که بخواهند مسئله را مثلاً با اشغال لیبی و یا با اعمال زور برای کنار زدن عملی او پیاده کنند.

آقای اوباما دیروز در سخنان خود گفت: «چشم بستن به بی‏رحمی و خشونت، خیانت به امریکاست و تردیدی نیست که لیبی و جهان بدون قذافی، دنیای بهتری است.» فکر می‏کنید برای تحقق بخشیدن به این سخنان و «جهان بدون قذافی»، باید چه اقدامات دیگری صورت بگیرد؟

سخن آقای اوباما، سخن بسیار زیبایی است. نویدی که آقای اوباما به مردم لیبی می‏دهد، نوید بسیار خوبی است، اما مسئله این است که آقای قذافی دارای ارتش منظم و قدرتمندی است و در مقابل او نیروهای نامنظمی قرار دارند که به‏خودی خود نمی‏توانند حداقل در کوتاه‏مدت، به پیروزی نایل بشوند.

ممکن است به مرور زمان و با ادامه‏ی این بحران و با تضعیف شدن هرچه بیشتر قذافی، این وضع بتواند عوض بشود، ولی تا زمانی که نیروهای مقابل قذافی عملاً پشتیبانی نشوند، عملاً مسلح نشوند و عملاً آموزش نظامی به فرمی که بتواند مؤثر باشد به‏دست نیاورند، تا زمانی که منابع مالی‏ای که در دست قذافی است، کاملاً خشک نشود ماجرا همچنان ادامه خواهد داشت. یعنی باید مانع از آن بشوند که مثلاً درآمد نفت بیشتر به کیسه‏ی دولت او ریخته شود یا دست او از امکانات مالی‏ای که در سراسر جهان دارد قطع بشود و او نتواند حقوق و مزایای نیروهای انتظامی خود را بپردازد. همه‏ی این‏ها مستلزم وقت و زمان است. مگر این‏که در یک حمله‏ی هوایی قذافی کشته شود و تغییراتی به آن فرم صورت بگیرد.

در حال حاضر هیچکس انتظار آن را ندارد که این ماجرا در کوتاه‏مدت پایان پیدا کند. یک نگرانی بزرگ هم این است که نویدهای آقای اوباما، به‏خودی خود، پاسخگوی این نوع مشکلات نیست.

آن‏طور که آقای اوباما اعلام کرده، قرار است از روز ۳۰ مارس، ایالات متحده‏ی امریکا، فرماندهی عملیات علیه قذافی را به ناتو واگذار کند. فکر می‏کنید این واگذاری چه تغییری پیش خواهد آورد؟

به‏هرحال قدم مثبتی است. برای این‏که حداقل از میزان مخالفتی که با آقای اوباما در درون امریکا برای ادامه‏ی این جنگ شد و از تنش‏هایی که در این رابطه در درون امریکا به‏وجود آمد، جلوگیری می‏شود. دولت امریکا دارای امکانات مادی‏ کافی برای هدایت این ماجرا نیست و مخالفین اوباما از این موضوع در همین یک هفته‏ی گذشته، نهایت استفاده‏ی تبلیغاتی را به نفع خودشان کردند و عرصه را برای او به مقدار بسیار زیادی تنگ کردند.

این‏که کشورهای دیگر اروپایی یا در چهارچوب ناتو دارای مسئولیت بیشتری بشوند و این مسئولیت پخش بشود، به تداوم این ماجرا کمک می‏کند و فشارها را از روی امریکا و اوباما برمی‏دارد.

این به نظر من، اقدام مثبتی است، اما اصل قضیه این است که مأموریت ناتو یا مأموریتی که امریکا در رابطه با هدایت این ماجرا داشته، مأموریتی محدود و بر مبنای قطعنامه‏ی شورای امنیت سازمان ملل است که در اصل می‏خواهد از کشته شدن مردم بی‌گناه و بی‏پناه لیبی جلوگیری کند. در این مصوبه نیامده است که دولت لیبی باید ساقط شود یا قذافی از کار برکنار شود.

لذا این مأموریت محدود با خواسته‏هایی که از طرف کشورهای عضو ناتو و اوباما اعلام می‏شود، مغایر است. این مسئله‏ای است که در عرصه‏ی بین‏المللی با توجه به مواضعی که کشورهایی مانند روسیه و چین می‏گیرند، موضوع را کمی پیچیده‏تر از آن‏چه به‏نظر می‏آید جلوه می‏دهد.

رئیس جمهور امریکا در پایان سخنرانی دیروز خود به روند تحول در خاورمیانه از تونس و مصر تا ایران اشاره کرد و گفت: «تغییرات در کشورهای مختلف صورت‏های متفاوت دارد. در مناطقی مانند مصر، این تغییرات بر امیدهای ما می‏افزاید، در مناطق دیگری مانند ایران، هرگونه تغییری به شدت سرکوب می‏شود.» تحلیل شما از این گفته‏ی آقای اوباما چیست؟

این در اصل امری است که ما نوع دیگرش را در زمانی که جنگ سرد پایان یافت و تحول در اروپای شرقی رخ داد، شاهد بودیم. مثلاً تحول در چکسلواکی از طریق انقلاب مخملی صورت گرفت، در صورتی که تحول در رومانی، بدون نوعی کودتای نظامی، کنار زدن آقای چائوشسکو و اعمال خشونت از سوی ارتش، امکان‌پذیر نمی‏توانست باشد.

عین این شرایط در خاورمیانه هم برقرار است و در کشورهایی مانند مصر یا تونس که غرب روابط نزدیکی با آن‌ها داشت، سلسله‏ اهرم‏هایی در اختیار کشورهای غربی و دمکراتیک هست که بتوانند کمک کنند تا این تحولات صلح‏جویانه‏تر صورت بگیرد، اما در کشوری مانند لیبی، آن اهرم‏ها وجود ندارند و معلوم نیست سرنوشت این کشور دقیقاً در چه تاریخی عوض خواهد شد.

ما شاهد همین نوع مشکلات امروز در سوریه هستیم و می‏بینیم آن‏جا باز میزان خشونتی که احتمالاً از سوی دولت اعمال خواهد شد یا می‏شود، چیزی نیست که در حیطه‏ی کنترل کشورهای غربی یا کشورهای دمکراتیک باشد. فرم بدتر از آن در ایران است. این کشورها هیچ اهرمی برای جلوگیری از خشونت ندارند و همین هزینه‏ای را که مردم این کشورها باید بدهند بیشتر می‏کند.

اما از سوی دیگر، تردیدی هم نیست که تب آزادی‏خواهی و موجی که امروز در خاورمیانه به‏راه افتاده است، چیزی نیست که بخواهد در یک‏جا به‏خاطر اعمال خشونت از سوی حکومت‏های آن مملکت متوقف بشود. من تردیدی ندارم که در نهایت، به هر قیمت و هر ترتیبی که شده، ما شاهد یک صحنه‏ی کاملاً متفاوتی در ماه‏های آینده در سراسر خاورمیانه خواهیم بود.

راه خروج شرافتمندانه برای قذافی!

در گفت‌وگویی کوتاه با علیرضا نوری‏‏زاده، روزنامه‏نگار و کارشناس سیاسی که در کنفرانس لندن شرکت داشتند، می‏پرسم: جو کنفرانس را چطور دیدید؟ آیا نمایندگان شورشیان لیبی هم در آن شرکت کرده بودند؟

علیرضا نوری‏زاده: جوی بود که کاملاً نشان‏دهنده‏ی اختلاف‏نظر دو گروه بود. گروهی معتقد بودند باید این ضربات ادامه پیدا کند تا آقای قذافی برود. ایالات متحده، بریتانیا و فرانسه جزو گروهی بودند که معتقد بودند اگر این ضربات متوقف شود، قذافی دوباره همان حالتی را خواهد داشت که صدام در پایان جنگ کویت پیدا کرد و مردم را در جنوب کشورش سرکوب کرد. با قطع این ضربات، قذافی دوباره جان می‏گیرد و او هم همین کار را خواهد کرد.

در کنار این گروه، آلمان، روسیه و برخی از کشورهای منطقه معتقد بودند باید آتش‏بس را به‏طور قاطع برقرار کرد. آمریکا می‏گفت که لیبی تاکنون دوبار اعلام آتش‏بس کرده، ولی به آن عمل نکرده است. چه ضمانتی وجود دارد که شورشیان در صورتی که مواضع‏شان را از دست بدهند، دوباره تحت حمله قرار نگیرند.

بنابراین این نوع اختلاف‏نظر وجود داشت، اما در عین حال کسی نمی‏توانست اعتراض کند به این‏که اگر این بمباران‏ها نبود، قتل‏عام در بن‏قازی و دیگر جاهایی که شورشیان بودند، اتفاق می‏افتاد.

نمایندگان شورای موقتی که به ریاست وزیر دادگستری پیشین لیبی تشکیل شده نیز در این اجلاس حضور داشتند و ملاقاتی با وزرای خارجه‏ی بریتانیا و ایالات متحده داشتند. البته این نمایندگان در کنفرانس، به معنای مشارکت در بحث‏ها، حضور نداشتند، ولی در بیرون تلاش می‏کردند که نمایندگی خود را به عنوان نماینده‏ی شورشیان و شورای ملی‏ای که تشکیل شده، تثبیت کنند. همین گفت‏وگوها عملاً به معنای به رسمیت شناختن این شورا بود که قبلاً فرانسوی‏ها و قطری‏ها به رسمیت شناخته بودند و حال در این کنفرانس، ابعاد این به رسمیت شناختن بالاتر رفت.

آینده‏ی قذافی را چگونه پیش‌بینی می‌کنید؟

تصور من این است که قذافی دیگر مجالی برای حکومت کردن ندارد. فاصله بسیار زیاد شده و جهان هم دلش نمی‏خواهد یک قذافی زخمی را تحمل کند. بنابراین تصور من این است که این فشارها ادامه پیدا کند.

روسیه، آلمان و برخی از کشورهای عربی خواهان آن بودند که یک راه خروج شرافتمندانه برای قذافی ایجاد بشود. می‏گفتند راهی نشان او بدهیم که چگونه می‏تواند بیرون بیاید و دچار گرفتاری‏های تعقیب بین‏المللی و دادگاه رسیدگی به جرایم علیه بشریت نشود.