رآکتورهای هسته‌ایِ فوکوشیما از چه نوعی‌اند؟

دیلان رینولد ـ رآکتورهای نیروگاه «فوکوشیما دائیچی» از نوع «جوش‌آبی» هستند و رآکتوری که دچار انفجار گردید هم «فوکوشیما دائیچی ۱» نام دارد که در نوامبر ۱۹۷۰ به شبکهٔ برق سراسریِ کشور پیوست و از این‌رو قدمتی ۴۰ساله دارد. در این نیروگاه، ۶ رآکتور مشغول به کارند که از این بین، طبق آمارهای اتحادیهٔ بین‌المللی انرژی اتمی، رآکتور شمارهٔ ۱، قدیمی‌ترینشان محسوب می‌شود.

نیروگاهی از این نوع اصولاً چگونه کار می‌کند؟

نخست اورانیوم ۲۳۵ – که سوخت جاسازی‌شده در رآکتور محسوب می‌شود – واپاشیده می‌شود که در نتیجه‌اش انرژیِ گرمایی هنگفتی آزاد می‌گردد. این انرژی نیز صرف تبخیر مقادیر فراوانی آب و تولید بخار می‌شود؛ بخاری که با به‌جنبش‌در آوردن یک توربین، تولید برق می‌کند.

زمین‌لرزه با رآکتور چه کرد؟

وقتی‌که زمین‌لرزه رخ داد، سه رآکتور از مجموع ِ ۶ رآکتور ِ این نیروگاه مشغول به کار بود. با توجه به وفور آمار زمین‌لرزه در این منطه، رآکتور‌ها همگی درصورت بروز حادثه بایستی به‌شکلی خودکار خاموش شوند و بلافاصله ژنراتورهای دیزل، آب را به گرداگرد رآکتور پمپاژ کرده و خنک‌اش کنند. اما این پروسه یک ساعت پس از وقوع زلزله و گذشت چندی از عملکرد مطلوب‌اش، از حرکت بازایستاد. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA)، ناتوانی ِ ژنراتورهای یدکی ِ پمپاژ آب حین وقوع تسونامی را دلیل بروز فاجعه خواند.


امروز، مقامی رسمی از آژانس امنیت هسته‌ای و صنعتی ژاپن اعلام کرد که رآکتورهای نیروگاه فوکوشیما دائیچی در معرض ذوب‌اند. طبق اعلام IAEA، شرکت برق توکیو، شنبه‌شب طی عملیاتی آغاز به تزریق آب دریا و مقادیری عنصر بور به محفظهٔ اصلی رآکتور کرد. بور، عنصری‌ست که قابلیت جذب نوترونِ بالایی دارد؛ ذره‌ای زیراتمی و خنثی که در هستهٔ تمامی ِ اتم‌ها یافت می‌شود. کنترل وفور مقادیر نوترونِ موجود حین وقوع واکنش‌های جاری در رآکتورهای هسته‌ای، از ضروریات کار یک نیروگاه است؛ چراکه چنانچه وفور نوترون از حدی فرا‌تر رود، آنگاه واپاشی هسته‌ای حالتی لجام‌گسیخته به‌خود می‌گیرد و در صورت فقدان نوترونِ کافی نیز اصلاً واپاشی ِ چندانی که به کار رآکتور بیاید انجام نخواهد شد.

چه‌چیز می‌تواند رآکتور را منفجر کرده باشد؟

به‌گفتهٔ «یوکیو ادانو»؛ سخنگوی دولت ژاپن، این انفجار ربطی به رآکتور نداشت؛ بلکه مربوط به‌‌ همان سامانهٔ پمپاژ آبی می‌شد که برای سردسازی رآکتور به‌کار می‌رفت. وی همچنین افزود که به تصدیق ِ متصدی عملیات نیروگاه، هیچ آسیبی به محفظهٔ فولادیِ گرداگرد رآکتور وارد نیامده است.

با این‌حال «مالکوم گریمستون»، قائم‌مقام بخش امور انرژی، زیست‌محیطی و توسعهٔ کاخ چاتهام انگلستان معتقد است که افزایش فشار در محفظهٔ داخلی ِ رآکتور عامل انفجار بوده. او می‌گوید: «ازآنجاکه برق ِ سامانهٔ سردسازیِ رآکتور قطع شده بود، آن‌ها می‌بایست فشار را به‌نحوی کاهش دهند. حدسم این است که هنگام افزایش دمای رآکتور، بخشی از پوشش فلزیِ می‌له‌های سوختی در معرض گرمای شدیدِ پیرامون، منفجر شده و در نتیجهٔ واکنش این غشای فلزی با آب، ترکیب زیرکونیم‌اکسید و گاز هیدروژن آزاد شده است. از این‌رو مسئولین مجبور به تخلیهٔ هیدروژن گرداگرد رآکتور هم شده بودند [تا خود باعث افزایش فشار محفظه نشود]. این هیدروژن اما در تماس با هوای اکسیژنهٔ پیرامون قرار می‌گیرد و ترکیب هیدروژن و اکسیژن نیز واکنشی انفجاری‌ست. از این‌رو به‌نظر می‌رسد هرچند انفجار مستقیماً ربطی به فرآیندهای هسته‌ایِ رآکتور نداشته؛ اما به‌شکلی غیرمستقیم به‌‌ همان واکنش‌ها مربوط می‌شده؛ چراکه گاز هیدروژن، صرفاً به‌واسطهٔ عملیاتِ معمول در قلب رآکتور در آن محفظه حاضر بوده».

«ذوب» چیست و آیا می‌شود مانع از وقوع‌اش شد؟

طبق اعلام آژانس انرژی اتمی ژاپن، به احتمال زیاد آن مقادیری از سزیوم رادیواکتیو که پس از وقوع انفجار در محیط نیروگاه تشخیص داده شده، مربوط به ذوب یک می‌لهٔ سوختی‌ست. «رابرت آلوارز»؛ پژوهش‌گر ارشد مؤسسهٔ مطالعات سیاسی ایالات متحده توضیح می‌دهد که ذوب، در نتیجهٔ تبخیر و یا نشت آبِ گرداگرد هستهٔ رآکتور که به بی‌حفاظ ماندن می‌له‌های سوختی و افزایش دمایشان تا ۵۰۰۰ درجهٔ فار‌‌نهایت (۲۷۶۰ درجهٔ سلسیوس) می‌انجامد؛ رخ می‌دهد. او می‌گوید: «تشعشع‌اش آنگاه به‌قدری شدید خواهد بود که نمی‌شود با آن درافتاد. اتاق کنترل را بایستی تخلیه کرد. بدون عملیات سردسازی، غشای [فلزیِ] گرداگرد سوخت مشتعل می‌شود و آن‌قوت خودِ سوخت آغاز به ذوب شدن می‌کند. لذا مقادیر هنگفتی گاز و ذرات رادیواکتیو آزاد خواهند شد که در صورت آسیب‌دیدگی محفظه‌های اولیه و ثانویهٔ رآکتور، این گاز‌ها به محیط سرایت خواهند کرد».

به‌گفتهٔ آلوارز، وقوع یا عدم وقوع ذوب می‌له‌های سوختی، بسته به امکان بازیابی سامانهٔ سردسازیِ رآکتور است و در صورت وقوع ذوب، نگاه‌ها معطوف به محفظهٔ ثانویهٔ رآکتور و ارزیابی توان‌اش در حفظ مواد رادیواکتیو خواهد شد. او در ادامه می‌گوید: «اگر سامانهٔ پمپاژ ناکام بماند، آنگاه فشار کافی یا آب کافی برای کاهش دمای می‌له‌های سوختی وجود نخواهد داشت».

آیا همین قضیه طی حادثهٔ «تری مایل آیلند» رخ داده بود؟

به‌گفتهٔ گریمستون، ضعف تجهیزات، به‌عنوان عامل وقوع ذوب جزئی می‌له‌های سوختی در تری مایل آیلند پنسیلوانیا در سال ۱۹۷۹ شناخته شد. در آن مورد، عملکرد ضعیف متصدیان اتاق کنترل، مقامات نیروگاه را وادار به تعلیق فعالیت نیروگاه کرد تا هستهٔ رآکتور سرد شود. اما هسته بی‌حفاظ ماند و ۳۰ تا ۴۰ درصد از آن ذوب گردید. او می‌گوید: «درس‌های زیادی از آن حادثه گرفته شد که موجب ارتقای فراوان تجهیزات، به‌منظور کاهش تداخل نیروی انسانی در امور اتوماتیک مربوط به سامانهٔ ایمنی ِ نیروگاه گردید».

منبع

توضیح تصویردوم:

تصویری از لحظهٔ وقوع انفجار در رآکتور شمارهٔ ۱ نیروگاه اتمی فوکوشیما دائیچی ژاپن